Τέλη Αυγούστου, ή αρχές Σεπτεμβρίου του 1922 – η διαφορά οφείλεται στην υιοθέτηση από την Ελλάδα το 1923 του γρηγοριανού ημερολογίου. Δεν αλλάζει όμως την ουσία: τότε συνέβη το καθοριστικό γεγονός που επέτρεψε στις τουρκικές Αρχές να επιτύχουν την απομάκρυνση των Ελληνορθόδοξων απ’ όλη την περιοχή· το επισφράγισαν με τη Συνθήκη της Λοζάνης.
Αυτό το γεγονός δεν ήταν άλλο από τη συντριπτική ήττα του Ελληνικού Στρατού από τον Τουρκικό Εθνικιστικό Στρατό, η οποία έθεσε τέλος στη Μικρασιατική Εκστρατεία και στον πόλεμο που διήρκεσε τρία χρόνια.
Τη νίκη των Τούρκων εθνικιστών ακολούθησαν η άτακτη φυγή του στρατού της Ελλάδας προς τη θάλασσα, η αιχμαλωσία χιλιάδων Ελλήνων στρατιωτών και η πορεία προς τη Σμύρνη. Οι πρόσφυγες προσπαθούσαν απεγνωσμένα να ξεφύγουν, ακολουθώντας τα ελληνικά στρατεύματα που υποχωρούσαν προς τη Σμύρνη – πίστευαν ότι στη μητρόπολη της Ιωνίας θα βρουν ασφάλεια.
Η συγκλονιστική ήττα των ελληνικών δυνάμεων –οι οποίες από το φθινόπωρο του 1919 είχαν καταλάβει τη Σμύρνη και ένα μεγάλο μέρος της δυτικής Ανατολίας– επέτρεψε στους Τούρκους όχι μόνο να μπουν και να λεηλατήσουν τη Σμύρνη, αλλά στις 9 Σεπτεμβρίου (νέο ημερολόγιο) να την πυρπολήσουν, αρχίζοντας από την αρμενική συνοικία. Πέντε μέρες έκανε να σβήσει η λεγόμενη «Μεγάλη φωτιά» που κατέκαψε τα πάντα εκτός από τη μουσουλμανική και την εβραϊκή συνοικία.
Παρά τον κατάπτυστο «Νόμο περί διαβατηρίων», μέχρι το τέλος του Σεπτεμβρίου ο ελληνικός και ο αρμενικός πληθυσμός είχαν πάρει το δρόμο της προσφυγιάς. Όλοι; Όχι. Πίσω έμειναν οι ενήλικοι άνδρες που είχαν συλληφθεί και είχαν σταλεί στη σκλαβιά των ταγμάτων εργασίας.
Έναν χρόνο μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, όπως ονομάζεται αυτή η βαθιά πληγή στην ελληνική Ιστορία, ο Αρχηγός Νικόλαος Πλαστήρας –είχε τεθεί επικεφαλής της Επαναστατικής Επιτροπής μετά την Επανάσταση της 11ης Σεπτεμβρίου 1922–, όρισε την 9η Σεπτεμβρίου ημέρα εθνικού πένθους.
Η Εγκύκλιος Επαναστάσεως, η οποία υπάρχει στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, αναφέρει:
Η πυρπόληση της Σμύρνης σηματοδότησε την κορύφωση της Γενοκτονίας των Ελλήνων της Μικράς Ασίας από τους Νεότουρκους και τους κεμαλικούς, και συμβολικά το τέλος των ελληνορθόδοξων κοινοτήτων της περιοχής.
Σε επίπεδο διαχείρισης της μνήμης, εκτός από την εγκύκλιο Πλαστήρα, τον Νοέμβριο του 1922 έγινε η αγιοκατάταξη του μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομου (μαζί με τους αρχιερείς Γρηγόριο Κυδωνιών, Αμβρόσιο Μοσχονησίων, Προκόπιο Ικονίου, Ευθύμιο Ζήλων τιμώνται την Κυριακή πριν από τη γιορτή της Ύψωσης του Σταυρού), ενώ το 1998 η Ελληνική Βουλή με νόμο καθιέρωσε τη 14η Σεπτεμβρίου ως ημέρα εθνικής μνήμης.
![Ο Παναγιώτης Νόρδας [όρθιος κάτω δεξιά] με την ομάδα προσκόπων που είχε ιδρύσει στην Μπάλια. Ήταν απόφοιτος Νομικής και εργαζόταν στην Οικονομική Επιτροπή της πόλης ως επόπτης. Πέθανε στην Ελλάδα το 1960 (φωτ.: Μπάλια Σύλλογος Μπαλιωτών Μ. Ασίας)](https://www.pontosnews.gr/wp-content/uploads/2025/09/balia-proskopoi-360x180.jpg)
