Σε ένα μικρό εργαστήρι στην Κατοχή Μεσολογγίου γίνονται σπουδαία πράγματα. Από αυτά που μόνο η αγάπη και το μεράκι μπορούν να υλοποιήσουν. Η αγάπη για την παράδοση και την ιστορία των Ελλήνων όπου κι αν βρίσκονται. Το μεράκι, που γίνεται πείσμα και επιμονή να διασωθεί η ταυτότητα μας, ως λαός. Οι ρίζες, που μας κρατούν όρθιους και μας δένουν με το παρελθόν.
Ο Νίκος Πλακίδας καθισμένος στη ραπτομηχανή του, χαμογελαστός υπόσχεται πως όσο περνάει από το χέρι του, η ιστορία θα παραμένει αυθεντική και έτσι θα τη γνωρίσουν οι επόμενες γενιές.
Γι’ αυτό, ό,τι φτιάχνει είναι πιστό αντίγραφο των φορεσιών που φορέθηκαν τότε. Και όποτε βρίσκει κάτι αυθεντικό το βάζει στην άκρη μαζί με τα υπόλοιπα, με την ελπίδα πως όλα, θα φιλοξενηθούν σε ένα μουσείο που θα καταφέρει να φτιάξει. Αυτό είναι το όνειρο του.
Πόσα χρόνια ασχολείστε με τις παραδοσιακές φορεσιές;
Πρέπει να είναι κάπου 32 χρόνια. Το μικρόβιο με οτιδήποτε παλιό το είχα από πολύ μικρός. Θυμάμαι, πρέπει να ήμουν γύρω στα 12 όταν άρχισα να συγκεντρώνω όλα τα παλιά αντικείμενα που είχαμε πεταμένα. Παράλληλα δούλευα και σαν σιδεράς. Βλέπετε τα «γράμματα» για μένα ήταν κάτι σαν εχθρός. Ποτέ δεν τα συμπάθησα. Με πέντε με απολύσανε από το δημοτικό. Και το απολυτήριο το πήρα στα χέρια μου μόλις πριν από τέσσερα χρόνια γιατί μου ζητήθηκαν από μια υπηρεσία, τίτλοι σπουδών…
Η αγάπη σας για την παράδοση και κατ’ επέκταση τη διάσωσή της, πώς προέκυψε;
Η βάβα μου, η Ζαφείρω, είναι αυτή που το προκάλεσε όλο αυτό. Με τις ιστορίες της για πατρίδα, τους ήρωες που πολέμησαν για την Ελλάδα μας και τον Χριστό, προσπαθούσε να με κρατήσει «ήσυχο» όταν ήμουν μικρός. Μου έλεγε για τον Κατσαντώνη, θυμάμαι. Στο παιδικό μυαλό μου οι ήρωες έπαιρναν μυθικές διαστάσεις. Ήταν αγράμματη αλλά όλα ήταν όπως τα έλεγε, όπως διαπίστωσα αργότερα μελετώντας την ιστορία μας.
Πότε φορέσατε για πρώτη φορά παραδοσιακή φορεσιά;
Το 1978 ήθελα να συμμετάσχω στην παρέλαση για την επέτειο από την Έξοδο του Μεσολογγίου. Δεν ήταν και τόσο εύκολο γιατί δεν ήμουν μαθητής ώστε να παρελάσω με την τάξη μου. Όμως είδαν πόσο πολύ το ήθελα και μου είπαν ότι κάπου θα με βόλευαν και να βρω φορεσιά και να πάω. Πήγα στο Προδρόμι, ένα χωριό κοντά στην Κατοχή και ζήτησα μία από τον Γκιουλέκα, που είχε ομάδα χορευτών. Μ’ αυτή τη φορεσιά πήγα. Ήταν εμπειρία ζωής για μένα και η αφορμή να ασχοληθώ με τις παραδοσιακές φορεσιές. Θυμάμαι πήγα με το αστικό και γύρισα με το τελευταίο δρομολόγιο στο χωριό μου. Από τότε για μένα, η Κυριακή των Βαΐων είναι ημερομηνία ορόσημο.
Πότε ξεκινήσατε να σκέφτεστε ότι την αγάπη σας για την ελληνική παράδοση και φορεσιά, θέλετε να την κάνετε επάγγελμα;
Ο πρώτος άνθρωπος που είδα να φτιάχνει παραδοσιακές φορεσιές ήταν ένας ράφτης που εξειδικευόταν σ’ αυτό το είδος και είχε το μαγαζάκι του στο Θησείο. Ο Αναστάσιος Φάφαλης. Τον γνώρισα όταν ήμουν φαντάρος στην Αθήνα. Σε κάθε άδεια που έπαιρνα πήγαινα και καθόμουνα μαζί του και τον έβλεπα να δημιουργεί. Έραβε και για ταινίες αλλά και για το Λύκειο Ελληνίδων.
Όταν επέστρεψα μετά το στρατιωτικό, στο πατρικό μου, στην Κατοχή Μεσολογγίου, έπρεπε να δουλέψω. Τη δουλειά του ηλεκτροσυγκολλητή την έκανα από τη Δ’ Δημοτικού. Τα γράμματα δεν με συγκινούσαν, σας το είπα. Αλλά ούτε και η δουλειά στα χωράφια. Άνοιξα μαγαζί με είδη δώρων. Αυτό, το μετέτρεψα σιγά-σιγά στο εργαστήριο που έχω σήμερα.
Τι θυμάστε από την πρώτη σας απόπειρα να ασχοληθείτε με την κατασκευή παραδοσιακών φορεσιών;
Κάθισα στη ραπτομηχανή της γιαγιάς μου της Ζαφείρως και πήρα την κατάσταση στα χέρια μου. Έραβα πίσω από το παραβάν του μαγαζιού μου γιατί δεν ήθελα να με βλέπουν οι πελάτες. Πάλευα με τις κλωστές και τις βελόνες. Πείσμωσα… και τελικά έμαθα. Πολύ αργότερα πήρα αυτόματες μηχανές για να κάνει καλύτερα και ευκολότερα τη δουλειά μου.
Αγόραζα υφάσματα όσο γινόταν πιο κοντά με τα παλιά και πάλευα να κάνω κάποια φορεσιά, κάτι που ήταν δύσκολο για εμένα, αλλά δεν έκανα πίσω. Ρωτούσα τα πάντα. Από το πώς ράβεται το κάθε ύφασμα μέχρι ό,τι μπορείς να φανταστείς.
Τα πρώτα μου κομμάτια δεν ήταν τίποτα σπουδαία, ούτε τα κοσμήματα ούτε τα κεντήματα, γιατί τα έκανα συγκρίνοντας τα με αυτά που έβλεπα στα μουσεία και το πείσμα μου ήταν να πλησιάσω όσο γίνεται τα αυθεντικά και έτσι τα πέταγα. Θεωρώ πως με τα χρόνια κάτι κατάφερα. Λίγα πάντως σε σχέση με αυτά που δεν κατέχω ακόμα και που θέλω να κάνω.
Τι σας δυσκολεύει περισσότερο στην κατασκευή μιας παραδοσιακής φορεσιάς;
Για μένα η κάθε μία είναι ξεχωριστή και πρέπει να διατηρεί την αυθεντικότητά της. Όπως σας είπα, πολλά γράμματα δεν ξέρω. Όμως για να κάνω πιστά αντίγραφα, άρχισα να μαθαίνω ό,τι μπορούσα για την κάθε φορεσιά. Αγόραζα βιβλία από το Μουσείο Μπενάκη, την Παλιά Βουλή και από το Μουσείο Λαϊκής Τέχνης.
Το σημαντικότερο ήταν ότι ήρθα σε επαφή με το Θέατρο Ελληνικών Χορών της Δόρας Στράτου. Βρήκα ανθρώπους, όπως ο πρόεδρος του και οι κυρίες που εργάζονταν εκεί από την εποχή που ζούσε η Δόρα Στράτου και με βοήθησαν πολύ. Έλυσαν όλες μου τις απορίες και μου έδωσαν πολύτιμες συμβουλές για τις φορεσιές. Έχουν έναν πραγματικό θησαυρό από 2.500 φορεσιές.
Σας ενδιαφέρει πολύ η λεπτομέρεια…
Ναι. Είναι πολύ σημαντικό να μην αλλοιώνονται από το χρόνο τα χαρακτηριστικά της κάθε φορεσιάς, γιατί καθετί έχει τη σημασία του. Γι’ αυτό και έστησα και τον παρατημένο αργαλειό της μάνας μου και κατάφερα να τον λειτουργώ με τη βοήθεια της θείας μου Αλεξάνδρας Καφέ, η οποία μου έμαθε πολλά και δυστυχώς δεν ζει πια.
Με ενδιαφέρει οτιδήποτε μας συνδέει με την παράδοσή μας. Το ενδιαφέρον μου δεν περιορίζεται στις φορεσιές.
Τι άλλο συλλέγετε;
Οποιοδήποτε αυθεντικό παραδοσιακό αντικείμενο. Άρχισα να συλλέγω κομμάτια από παλιές αυθεντικές φορεσιές και κοσμήματα, μέχρι και από πλανόδιους παλιατζήδες. Δυστυχώς πολλά από αυτά επειδή κάποιοι τα θεωρούσαν παλιά και άχρηστα τα έκαναν ακόμα κουρελόπανα!!! Με θλίβει βαθύτατα αυτό.
Ψάχνοντας κατάφερα να συγκεντρώσω αρκετές αυθεντικές φορεσιές πλήρεις, αλλά και πολλά κοσμήματα ή μεμονωμένα τεμάχια. Όπως και περίπου 900 φορεσιές, αντιγραφές από διαφορές περιοχές της χώρας.
Συνεχίζω να δουλεύω φτιάχνοντας αντίγραφα από φορεσιές και κοσμήματα, αλλά και όπλα, από όλες της περιοχές της Ελλάδας.
Η λαϊκή τέχνη είναι τόσο πλούσια. Έφτασα σε πολλά χωριά της Ελλάδας αλλά και σε νησιά για να βρω στοιχεία για την κάθε τοπική φορεσιά. Είναι συγκλονιστικό. Όσο έψαχνα, τόσο ανακάλυπτα πόσο λίγα ξέρω. Πως στην ουσία δεν γνωρίζω τίποτα. Στεναχωριέμαι μόνο γιατί κάθε φορά συνειδητοποιώ πως αφήσαμε να χαθούνε τόσα πολλά από την πολιτιστική κληρονομιά μας. Και πλέον δεν μπορούμε να τα αντικαταστήσουμε.
Ποιος σας μύησε στην τέχνη της επισκευής των όπλων;
Είχα ένα γείτονα τεχνίτη, ήταν τότε 90 ετών, τον αείμνηστο Παναγιώτη Κασκαρίκη, που με έμαθε να κάνω επισκευές σε παλιά όπλα. Στα 22 πρέπει να ήμουν, όταν άρχισα να φτιάχνω μαχαίρια με δείγμα τα παλιά, τα γνήσια. Είναι πολύ σημαντικό να γίνονται ακριβείς αντιγραφές γιατί έτσι μόνο θα διατηρήσουμε ατόφια την παράδοση μας.
Με τα κοσμήματα πότε ασχοληθήκατε;
Στα 17 μου ένας Βορειοηπειρώτης παππούς, ο Γεώργιος Κώνστας μου έδειξε πώς να κάνω πόρπες και κιουστέκια (παραδοσιακά κοσμήματα).
Τα κοσμήματα είναι κομμάτι των παραδοσιακών φορεσιών. Για τη δημιουργία τους είχα πολύτιμη βοήθεια από παλιούς Γιαννιώτες τεχνίτες που μου έδειξαν τις τεχνικές στο μέταλλο, αλλά και από φίλους που ασχολούνται με το σύγχρονο κόσμημα.
Τι άλλο περιλαμβάνει η συλλογή σας;
Σημαντικό κομμάτι της παράδοσής μας είναι και τα τραγούδια. Με τις ελάχιστες γνώσεις μου στην τεχνολογία, όπως σας είπα είμαι του δημοτικού, προσπαθώ να καταγράφω σε βίντεο ηλικιωμένα άτομα που ξέρουν παραδοσιακά τραγούδια αλλά και μοιρολόγια. Πολλά από αυτά τα δημοσιεύω στο διαδίκτυο. Ελπίζω μια μέρα να μπορέσω να τα κάνω βιβλίο και CD.
Τι δυσκολίες αντιμετωπίσατε στην αναζήτησή σας για να προσθέσετε κι άλλα αντικείμενα στη συλλογή σας;
Έχω φτάσει όπου μπορώ κυρίως στην περιοχή μου, αλλά και μέχρι την Όλυμπο Καρπάθου, την Τύλο, τη Νίσυρο, την ορεινή Ηλεία, τα Καλαβρυτοχώρια, όσο αντέχω τα έξοδα μετακίνησης. Φυσικά δεν προσπαθώ να γίνω ερευνητής, ούτε να αντικαταστήσω τους ειδικούς.
Απλά αγαπώ υπερβολικά την ιστορία μας, την παράδοση και τα έθιμα μας. Λυπάμαι όταν βλέπω ιστορικούς τόπους και μνημεία να ρημάζουν από την αδιαφορία του κράτους.
Η λαϊκή τέχνη είναι τόσο πλούσια. Έφτασα σε πολλά χωριά της Ελλάδας αλλά και σε νησιά για να βρω στοιχεία για την κάθε τοπική φορεσιά. Είναι συγκλονιστικό. Όσο έψαχνα, τόσο ανακάλυπτα πόσο λίγα ξέρω. Πως στην ουσία δεν γνωρίζω τίποτα. Στεναχωριέμαι μόνο γιατί κάθε φορά συνειδητοποιώ πως αφήσαμε να χαθούνε τόσα πολλά από την πολιτιστική κληρονομιά μας. Και πλέον δεν μπορούμε να τα αντικαταστήσουμε.
Λυπάμαι όταν αφήνουμε να χαθούν τα όμορφα έθιμα του γάμου και γενικά της ζωής των πατεράδων μας. Παραδόσεις που άντεξαν αιώνες και να υιοθετούμε ό,τι μας σερβίρουν οι ξένοι! Νιώθω ότι έχω υποχρέωση να συμμετέχω όσο μπορώ στη διάσωσή τους».
Οι φορεσιές σας έχουν ταξιδέψει στην Ελλάδα αλλά και το εξωτερικό.
Ναι. Πολλά χορευτικά σωματεία, πολλοί δήμοι αλλά και ιδιώτες, όπως και Λύκεια Ελληνίδων στην Ελλάδα και σε διάφορες χώρες που έχει ελληνισμό, μου εμπιστεύτηκαν τις φορεσιές για τα μέλη τους. Κάπως έτσι, έχω καταφέρει να ντύσω δεκάδες χορευτικά συγκροτήματα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
Οι φορεσιές μου συμμετείχαν σε πολλές εκθέσεις στο εξωτερικό. Το 2001 πήγαμε στη Μελβούρνη. Το 2002 στο Τορόντο. Πήγαμε επίσης στην Αγγλία, στη Μόσχα, στην Ελβετία, στην Ιταλία, αν θυμάμαι καλά, συνολικά σε 22 χώρες σε όλο τον κόσμο.
Πώς αισθάνεστε που η δουλειά σας έχει αναγνωριστεί και τιμηθεί από σπουδαίους φορείς, όπως το Θέατρο Ελληνικών Χορών «Δόρα Στράτου» και η UNESCO;
Είναι ανεκτίμητο για μένα να αναγνωρίζεται η δουλειά μου από τόσο σπουδαίους φορείς όπως το Θέατρο Ελληνικών Χορών «Δόρα Στράτου» και από το τμήμα της UNESCO, σε εκδήλωση που έγινε στου Φιλοπάππου.
Έχω τιμηθεί για τη δουλειά μου από την ομογένεια της Αυστραλίας, του Καναδά, της Αμερικής, της Αγγλίας αλλά και από δήμους στην Ελλάδα, όπως από την Καλαβρυτινή Ένωση στην Παλαιά Βουλή και πολλούς πολιτιστικούς φορείς. Όλες οι διακρίσεις είναι για μένα σημαντικές και μου δίνουν κουράγιο να συνεχίσω».
Πώς νιώθετε όταν βλέπετε μια φορεσιά ή κάποιο αντικείμενο από τη συλλογή σας να το φοράει κάποιος σε μια εκδήλωση ή να εκτίθεται σε μια έκθεση;
Πόσο πολύ χαίρομαι όταν βλέπω νέους να έρχονται να ντυθούν με αυτές τις ντυμασιές! Και να ρωτούν λεπτομέρειες. Ειδικά όταν είναι ομογενείς τρίτης γενιάς.
Έχω στο πλευρό μου και μια ετοιμοπόλεμη ομάδα που ντυμένη με τις παραδοσιακές φορεσιές συμμετέχει αφιλοκερδώς σε ιστορικές επετείους και παρελάσεις ανά την Ελλάδα. Έχουμε πάει Κομοτηνή, Καλάβρυτα, Καλαμάτα, Ιωάννινα, Χάνι Γραβιάς, Καρπενήσι, Σούλι, Αθήνα… αλλά και σε πολλά ντοκιμαντέρ με ιστορικά θέματα.
Είναι ιδιαίτερη τιμή για μένα που φορεσιές μου έγιναν υλικό, μεταπτυχιακών εργασιών. Πολλές φορές σπουδαστές, έχουν έρθει για πληροφορίες και φωτογραφίες από το εργαστήρι μου για να κάνουν την μεταπτυχιακή τους.
Έχει ικανοποιητικές απολαβές η δουλειά σας;
Με τον τρόπο που λειτουργώ εγώ, δεν θα το έλεγα. Όσα χρήματα είχα, τα ξόδευα για να αγοράσω ό,τι κομμάτι μου έφερναν οι παλιατζήδες. Ό,τι κόσμημα έβρισκα, ό,τι όπλο, γιαταγάνι, πιστόλα, ή καριοφίλι έφτανε στα χέρια μου. Το ίδιο έκανα φυσικά και για τις φορεσιές. Μερικές φορές έβρισκα μεμονωμένα κομμάτια. Ποδιές, σεγκούνες, φορέματα, κοσμήματα.
Έτσι, έκανα μια συλλογή με αρκετά κομμάτια αυθεντικά. Δυστυχώς, ορισμένα αναγκάστηκα να τα πουλήσω για λόγους είτε οικονομικούς είτε για να αγοράσω κάτι άλλο.
Προσπαθώ όλα αυτά να τα αρχειοθετήσω και να καταγράψω όλη τη συλλογή μου, με τις ελάχιστες τεχνολογικές μου γνώσεις.
Μετανιώσατε ποτέ που δεν ασχοληθήκατε με κάτι άλλο που θα σας απέφερε μεγαλύτερες οικονομικές απολαβές;
Όχι. Ποτέ. Μου δόθηκε η ευκαιρία να φύγω για να ασκήσω την τέχνη μου έξω. Μέχρι το εισιτήριο και σπίτι να μείνω μου έδιναν για να πάω στην Αυστραλία. Μου είπαν να πάρω μαζί μου μόνο τα ψαλίδια και την τέχνη μου. Δεν θα έφευγα ποτέ από την Ελλάδα και το χωριό μου. Κι αν μου έλεγαν ότι έχω την ευκαιρία να ξεκινήσω από την αρχή, εγώ πάλι την ίδια δουλειά θα διάλεγα.
Έχει έρθει ποτέ κάποιος για να ζητήσει να του μάθετε την τέχνη της παραδοσιακής φορεσιάς;
Όχι και αυτό με λυπεί πολύ. Στεναχωριέμαι που οι νέοι άνθρωποι δεν ενδιαφέρονται να μάθουν την τέχνη που έφτασε στα χέρια μας.
Να μάθουν να κάνουν τα ρούχα που ντυνόντουσαν οι παππούδες μας ή και άλλες ξεχασμένες τέχνες. Όπως του τσαρουχά, τα κοσμήματα, τα όπλα, τα υφαντά. Ακόμα και σήμερα στην εποχή της κρίσης που όλοι φωνάζουν ότι είναι άνεργοι, εγώ δεν μπορώ να βρω έναν ράφτη! Πρέπει οι νέοι να ψαχτούν όχι να παραδίδουν τα όπλα. Δουλειές υπάρχουν… μεράκι θέλει και όρεξη.
Μερικοί βλέπουν την τέχνη της φορεσιάς μόνο εμπορικά με αποτέλεσμα αυτό που βγαίνει να είναι κακόγουστο. Η παραδοσιακή φορεσιά δεν μοδιστρική υπόθεση.
Ποιο είναι το όνειρό σας;
Το όνειρο μου είναι να βρεθεί ένας χώρος που θα λειτουργήσει όχι μόνο ως μουσείο που θα στεγάσει όλες τις συλλογές μου αλλά παράλληλα θα είναι κέντρο εκπαίδευσης, όπου όποιος ενδιαφέρεται και έχει μεράκι, να μπορεί να μάθει την τέχνη. Ελπίζω να τα καταφέρω. Και όταν θα έχω φύγει, θα ήθελα να θυμούνται όλοι πως πιο πολύ φορούσα την ελληνική φορεσιά παρά τα ευρωπαϊκά ρούχα!
Αγαθή Χατζή
