Τα φώτα στην πλατεία σβήνουν και το σούσουρο μεταξύ των μικρών αλλά και των μεγάλων… παιδιών σταματάει απότομα. Είναι η στιγμή που ο Γιάννης Χατζής ανάβει τη μοναδική λάμπα, η οποία θα χαρίσει το χαμηλό φως της για τις επόμενες μια-δυο ώρες στο χώρο, αυτή που βρίσκεται πίσω από τον λευκό μπερντέ.
Στις δύο άκρες του, εκπροσωπώντας δύο εντελώς διαφορετικούς κόσμους, στέκονται η παράγκα και το σαράι. Η μουσική ξεκινάει και μαζί της αρχίζουν σιγά-σιγά να παρελαύνουν στο πανί οι γνωστές και αγαπημένες φιγούρες του θεάτρου σκιών.
Μία ακόμα παράσταση Καραγκιόζη ξεκινάει. Τα μάτια καρφώνονται στο πανί και οι ψυχές ταξιδεύουν στην παραδοσιακή και τόσο ιδιότυπη αυτή διασκέδαση, που για πολλά χρόνια γλύκαινε τον πόνο των Ελλήνων.
«Όταν σβήνουν τα φώτα, στον μπερντέ δημιουργείται ένας διαφορετικός κόσμος. Ένας κόσμος δισδιάστατος, μαγικός και μυστηριωδώς “χρωματισμένος”. Αυτή η μαγεία του Καραγκιόζη, του θεάτρου σκιών, μάγεψε και μένα από μικρό παιδί και εξακολουθεί και σήμερα να μαγεύει παιδιά από 2 έως… 92 ετών», λέει ο καραγκιοζοπαίκτης Γιάννης Χατζής, ο οποίος ξετυλίγει στο pontos-news.gr τα μυστικά του θεάτρου σκιών αλλά και τα συναισθήματα αυτών που ζωντανεύουν τις φιγούρες του στον λευκό μπερντέ.
Εκφραστής της κοινωνίας
Τα εκάστοτε προβλήματα της κοινωνίας που αντιμετώπιζαν κυρίως τα φτωχά λαϊκά στρώματα, έβγαζε ο Καραγκιόζης στο μπερντέ προσπαθώντας να διασκεδάσει τους πάσχοντες, αλλά και να βρει λύσεις γι’ αυτά, στο πέρασμα των χρόνων. «Του Καραγκιόζη η σάτιρα είναι οικουμενική και ασχολείται πάντοτε με τα προβλήματα της κοινωνίας», λέει ο Γιάννης Χατζής, σημειώνοντας ότι ο Καραγκιόζης σήμερα θα ήταν ο Έλληνας που βάλλεται από την υπέρμετρη φορολογία και τα μέτρα που επιβάλλουν οι δανειστές, προσπαθώντας να βρει τρόπους να επιβιώσει.
Κατά το ίδιο μοτίβο, σύμφωνα με τον Γ. Χατζή, ο πασάς θα εξέφραζε τη νομοθετική εξουσία, ενώ ο Δερβέναγας την εκτελεστική, δηλαδή τα ΜΑΤ. Ο συμπαθής Μπαρμπαγιώργος θα ήταν ο διαμαρτυρόμενος αγρότης ή κτηνοτρόφος, ενώ ο Χατζηαβάτης ο μικρομεσαίος αστός. Τέλος, ο σιορ Διονύσιος θα ήταν κάποιος ξεπεσμένος –στον καιρό της κρίσης– αριστοκράτης.
«Χρειάζεται ταλέντο για να παίξει κάποιος Καραγκιόζη, ωστόσο απαραίτητη είναι η πολλή δουλειά. Πρέπει να ασχολείσαι με τις ώρες.
Να μάθεις να μιμείσαι, να μάθεις την κατασκευή και τους χειρισμούς της φιγούρας…
»Δεν πρέπει να είσαι ποτέ ικανοποιημένος, αλλά να προσπαθείς να βελτιώνεσαι πάντα. Να έχεις ήθος, γνώσεις, να σ’ αρέσουν η παράδοση και τα παραμύθια και κυρίως να αγαπάς τα παιδιά. Στις παραστάσεις ο καραγκιοζοπαίκτης είναι ένας χαμάλης. Κουβαλάει όλα τα υλικά, τα στήνει, κάνει όλες τις ηλεκτρολογικές δουλειές», τονίζει. Επιπλέον, «χρειάζεται τεράστια δουλειά, προσοχή και φαντασία για να κατασκευαστεί μια φιγούρα του θεάτρου σκιών από δέρμα, χαρτόνι, πλαστικό κτλ.».
Τα τελευταία χρόνια, αν και δίνονται διάφορες παραστάσεις σε ολόκληρη τη χώρα και ο κόσμος συρρέει για να τις δει, τα πράγματα είναι δύσκολα για το θέατρο σκιών, κυρίως λόγω των οικονομικών προβλημάτων, μας λέει ο Γ. Χατζής.
«Ο κόσμος ζητάει Καραγκιόζη. Δήμοι, σύλλογοι, τουριστικοί φορείς διοργανώνουν παραστάσεις θεάτρου σκιών σε πανηγύρια, σε σχολεία κτλ., και άτομα όλων των ηλικιών βλέπουν τις παραστάσεις. Ωστόσο τα πράγματα είναι δύσκολα για μας τους καραγκιοζοπαίκτες. Ακούμε μόνο μεγάλα λόγια. Για παράδειγμα, έχουμε μεγάλο πρόβλημα με τη φορολογία και τα ένσημά μας και δεν βλέπω το λόγο να μην επιδοτείται μια παράσταση θεάτρου σκιών», λέει, επισημαίνοντας ότι πλέον σε ολόκληρη τη χώρα έχουν μείνει μόνο 30-40 καραγκιοζοπαίκτες.
Καραγκιόζης και Πόντος
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και των ξεριζωμό από τις αλησμόνητες πατρίδες η φιγούρα του Πόντιου έκανε την εμφάνισή της στον μπερντέ του θεάτρου σκιών. Όπως λέει ο Γ. Χατζής, πάντοτε στις παραστάσεις του Καραγκιόζη έμπαιναν φιγούρες από διάφορα γεωγραφικά διαμερίσματα της Ελλάδας, αλλά και αλλοεθνών που κατοικούσαν στη χώρα. Χαρακτηριστικότερα παραδείγματα αποτελούν ο Ζακυνθινός σιορ Διονύσιος, ο Ρουμελιώτης Μπαρμπαγιώργης, ο Εβραίος, ο Αρμένιος κ.ά.
«Όταν ήρθαν οι Πόντιοι στην Ελλάδα και προσπάθησαν να γίνουν μέρος του οικονομικού, κοινωνικού και ιστορικού γίγνεσθαι της χώρας, δημιουργήθηκαν διάφορα περιστατικά εξαιτίας της διαφορετικής κουλτούρας και του τρόπου ζωής τους αλλά και λόγω της διαφοροποίησης των διαλέκτων. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι σε κάθε γειτονιά υπήρχαν Πόντιοι, έφεραν τη φιγούρα του Πόντιου στο θέατρο σκιών, ο οποίος βέβαια δεν είχε ουσιαστικό ρόλο στην εξέλιξη μιας υπόθεσης, αλλά δευτερεύοντα όπως ο Εβραίος, ο Αρμένιος, ο Καραμανλής. Αρχικά, είχε μεγάλη απήχηση στους Πόντιους πρόσφυγες πρώτης γενιάς, με τα χρόνια όμως συρρικνωνόταν ο ρόλος του», λέει ο Γ. Χατζής.
Όπως μας λέει, ο ίδιος έχει κατασκευάσει στην καριέρα του και ενέταξε στα έργα του οκτώ φιγούρες Ποντίων –ανδρών και γυναικών–, άλλες με κεμεντζέ και άλλες χωρίς, ενώ σε παραστάσεις του έβαζε και ποντιακή μουσική, με συχνότερο τραγούδι το «Εκάεν και το Τσάμπασιν». Παράλληλα, έχει κάνει σχέδιο παράστασης για το «Τη Τρίχας το γεφύριν», χωρίς όμως να το έχει ανεβάσει ποτέ στον μπερντέ αφού δεν υπήρξαν οι κατάλληλες συνθήκες.
«Στο μυαλό μου βρίσκεται και η ιστορία του Μονόγιαννε, αλλά ακόμα δεν έχω ασχοληθεί σε βάθος», λέει ο Γ. Χατζής, σημειώνοντας ότι έχει πραγματευτεί και μια μελέτη για την παρουσία του Πόντου στο θέατρο σκιών. Έχει τίτλο «Θέατρο σκιών και ποντιακός ελληνισμός» και παρουσιάζει το πώς προέκυψε η φιγούρα του Πόντιου στο θέατρο σκιών, πώς εξελίχθηκε, και τα στοιχεία που ενσωμάτωσε από τον Πόντο.
Πριν τελειώσει η συνέντευξη, ο Γιάννης Χατζής θέλησε να απαγγείλει για το pontos-news.gr ένα παραδοσιακό ποντιακό τετράστιχο:
«Αέρη μ’ και Αε-Θόδωρε μ’, Σουμέλα Παναΐα,
εμέν’ να δίτ’ υπομονήν, τ’ αρνί μ’ καλλιγνωμίαν».
«Σ’ αυτό το “αρνί” μας, τον γείτονά μας, τον συμπατριώτη μας, που τόσα πολλά πρόσφερε στο λαό μας και τίποτα δεν ζήτησε για τον εαυτό του, του αφιερώνω μια ευχή. ’Σ σο καλόν και ’ς σην καλήν την ώραν. Αυτό το “αρνί” είναι ο Καραγκιόζης μας, που πρόσφερε τόσα πολλά στο λαό μας και δεν ζήτησε τίποτα», τονίζει.
Ποιος είναι ο Γιάννης Χατζής
Το 1945 στη Θεσσαλονίκη γεννήθηκε ο Γιάννης Χατζής, ο οποίος ήρθε σε πρώτη επαφή με τον Καραγκιόζη στα φοιτητικά του χρόνια –σπούδαζε στο Οικονομικό Τμήμα του ΑΠΘ–, όταν επιχείρησε να γράψει μια μελέτη για το θέατρο σκιών που τόσο αγαπούσε. Έτσι ήρθε σε επαφή με καραγκιοζοπαίκτες και κόλλησε το… μικρόβιο, με αποτέλεσμα εκείνη η μελέτη να μην γραφτεί ποτέ.
1976
Για πρώτη φορά έπαιξε μόνος του παράσταση θεάτρου σκιών το 1977 σε εκδήλωση του Προοδευτικού Μορφωτικού Συλλόγου Ανάληψης, και στα περίπου σαράντα χρόνια που μεσολάβησαν από τότε, ακολούθησαν χιλιάδες παραστάσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό (Κύπρο, Τουρκία, Βουλγαρία, Ιταλία, Ισπανία, Ουκρανία κ.ά.). Αν και το θέατρο σκιών τον βοήθησε στο βιοπορισμό του, ποτέ δεν ασχολήθηκε επαγγελματικά αποκλειστικά με αυτό. Το κύριο επάγγελμά του ήταν υπάλληλος σε γνωστή γαλακτοβιομηχανία της βόρειας Ελλάδας.
Έχει κατασκευάσει μόνος του περισσότερες από χίλιες φιγούρες με τους ήρωες του Καραγκιόζη, και κάποιες από αυτές βρίσκονται σε μουσεία της Ελλάδας (π.χ. στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα υπάρχει η φιγούρα του Παύλου Μελά), αλλά και του εξωτερικού (π.χ. Μουσείο Θεάτρου Σκιών Προύσας).
Από επίσκεψη στην Προύσα της Βιθυνίας
Ο Γιάννης Χατζής σήμερα ασχολείται και με την έρευνα και τη μελέτη του θεάτρου σκιών· έχει εκπονήσει συνολικά 27 εργασίες. Έχει γράψει 50-60 έργα Καραγκιόζη, δεκατέσσερις από τις παραστάσεις τους ήταν εμπνευσμένες από τη Θεσσαλονίκη, έχει διοργανώσει 16 ατομικές εκθέσεις και είχε συμμετοχή σε 26, έχει κάνει 13 αφιερώματα για τον Καραγκιόζη και έχει γράψει τέσσερις νεκρολογίες για μεγάλους καραγκιοζοπαίκτες που έφυγαν από τη ζωή: τους Κυριάκο Δεσύλλα, Ευγένιο Σπαθάρη, Βάγγο και Γιάνναρο.
Ο Γ. Χατζής έχει δώσει πολλές διαλέξεις, συμμετείχε σε ημερίδες, ενώ δίδαξε σε διάφορα επιμορφωτικά σεμινάρια, σε συνεργασία με ΑΕΙ, οργανισμούς, συλλόγους και ιδρύματα παιδιών με ειδικές ανάγκες. Επίσης, καθοδηγεί εργαστήρια για το στήσιμο παραστάσεων από παιδιά σε προγράμματα γνωριμίας με το θέατρο σκιών.
Για το έργο και την προσφορά του τιμήθηκε μεταξύ άλλων από το Α΄ Δημοτικό Διαμέρισμα Θεσσαλονίκης (αργυρό μετάλλιο), το Σύνδεσμο Εκδοτών Βορείου Ελλάδος, τη Μουσική Εταιρεία Βορείου Ελλάδος και το Γ΄ Δημοτικό Διαμέρισμα Θεσσαλονίκης.
Ρωμανός Κοντογιαννίδης
Οι φωτογραφίες του άρθρου είναι από τη σελίδα του Γιάννη Χατζή στο facebook.
