Μαρτυρία Ιωσήφ Πουλτίδη: Αέτς όπως εβγαίνες σο λείμψανον με κλάψιμον, ολ’ εξέβαμε ασ’ οσπίτα μουν

Ο Ιωσήφ Πουλτίδης ζούσε σε έναν από τους μεγαλύτερους οικισμούς της επαρχίας Χαλδίας, το Σταυρίν. Ήταν 19 χλμ βόρεια της Αργυρούπολης και 18 χλμ βορειοανατολικά της Άρδασας. Τον 19ο αιώνα υπήρχαν περίπου 280 οικογένειες Ελλήνων, που μιλούσαν ποντιακά. Στις αρχές του 20ού αιώνα οι κάτοικοι υπολογίζονταν συνολικά σε 1.500, γεγονός που επιβεβαιώνεται από την ύπαρξη στον οικισμό τεσσάρων μεγάλων εκκλησιών, του Αγίου Βασιλείου, της Ευαγγελίστριας, του Αγίου Θεόδωρου και της Αγίας Τριάδας, καθώς και πλήθους παρεκκλησιών.

Οι περισσότεροι από τους κατοίκους ήταν κρυπτοχριστιανοί (Κλωστοί), ενώ ελάχιστοι ήταν οι πραγματικοί μουσουλμάνοι.

Στην περιοχή υπήρχαν επίσης τρία σχολεία και τέσσερις μαχαλάδες, Απανχώρ’ Αφτκατωχώρ’, Μονοβάντων και Μαχαλά, και διατηρούσαν εμπορικές σχέσεις με την Τραπεζούντα και την Αργυρούπολη. Ο οικισμός ήταν φτωχός και οι κάτοικοί του, όπως και των περισσότερων οικισμών της περιοχής, ζούσαν χάρη στην ξενιτιά.

Η μαρτυρία του Ιωσήφ Πουλτίδη, στην ποντιακή διάλεκτο, περιλαμβάνεται στο Αρχείο Προφορικής Παράδοσης του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, της μεγαλύτερης και παλαιότερης συλλογής προφορικής ιστορίας στην Ελλάδα και μίας από τις σημαντικότερες της Ευρώπης.

◊◊◊

Καλαντάρι σα 1924 εξέβαμε ασό χωρίον. Απέσ’ σην καρδίαν τη χειμωνκονί. Δέκα ημέρες εμπρ ο μιτίρς τη Κρωμς, έστειλέ μας χαπάρ με τη τσαντερμάδες να ετοιμάζουμες, για να φέγομε. Εμείς το χαπάρ ενεμείναμ’ α, γιατί ελέπαμε πολλούς Ρωμαίους που έφεβαν στην Ελλάδαν.

Ίνταν επόρεσαμε, επούλτσαμε. Σκεύα, στρώματα, ζα, όσον όσον. Τσε πόρνεν κ’ έκοφτεν τιμήν. Οι Τουρκάντ πα έξεραν το α φέγομε και έλεγαν, αν κι παίρομ’ ατά, αφήνατα πάτι χαβάν. Αέτς πα αφτενά αφτενά επούλτσαμε ίνταν επόρεσαμε. Χωράφα και κέπια κ’ επόρναμε να πουλούμε. Ζατί κι’ εφήνανέ μας ο μιτούρτς και ο μουτασαρίφς.

Εδέβασαμ’ τη Φωτός εθαρώ, και μετά 4-5 ημέρας έρθαν οι τσαντερμάδες έναν πουρνόν. Το χιον σο γόνατον.

Εφύσανεν κ’ έναν αέραν, σολούχ να έπαιρνες κ’ επόρνες. Επαρακάλεσαμε τον τσαούσ’ να αναμένομε 1-2 ημέρες και κόφτεκε ο αέρας. Είχαμε μικρά μωρά, παιδόπα, που να εβγάλνες ατά αέτς ση στράταν. Όλα α εφουρκίγουνταν. Ο τσαούτς, να εν’ καλά, εθέλεσεν. Ζατί για τ’ εκείντς πα καλόν έτον, γιατί εκείν’ πα ψία είχαν.

Τ’ άλλ’ την ημέραν σ΄ολήμερα κες εκόπεν η αέρα και αμάν αληγορετά εξέβαμε ασό χωρίον. Ους το βράδον έπρεπεν να έκοφταμε τη στράταν για τα Πέντε Εγκλεσίας. Κάμποσοι που επόρεσαν και είχαν παράδας, ενοίκιασαν χαϊβάνα ασή Τουρκάντς έμουν, να φορτών’νε τα βέσα τουν απάν’ ή τα μωρά το’ κ’ επόρναν να πορπατούνε. Και ντο επόρνες να επαίρνες; Έναν δύο γάτα κρεβάτα και έναξαϊ ψωμίν να τρώνε ση στράταν.

Τ’ άλλα το κ’ επόρεσαμε να παίρομε, εφέκαμ’ ατά απέσ’ σ’ οσπίτα μουν. Εμείς οι Κλωστοί που έμνεστε γειτονάδες με τη Τουρκάντας, εχάρτσαμε αείκα πράματα, που κι απόρναμε να κουβαλούμε, ση Τουρκάντας εμάν. Ο καθαένας άντσαν την ψην ατ επόρνεν και εκουβάλνεν, ασά πολλά τα χιόνα. Π’έτον εφτωχός κ’ είχεν να ενοίκιαζεν χαϊβάν, ντο να επήνεν; Τσιπλάχς πα να έβγαινεν ας σο σπίτ’ κ’ ίνουνταν. Αναγκαστικά ζόρα ζόρα εφορτούντον έναν γατ κρέβατα μανάχον κ’ έβαιναν ση στράταν.

Αέτς όπως έβγαινες σο λείμψανον με κλάψιμον, όλ’ εξέβαμε ασ’ οσπίτα μουν και ετοπλαέφταμε αυκά σην εγκλεσίαν τη Ευαγγελίστριας. Οντές έρθαν όλ’ και α εβγαίναμε ση στράταν, ολ’ εκλώσταμε σην εγκλεσίαν μερέαν, εποίκαμε την ευχήν έμουν και επορπάτεσαμε. Η στράτα ζόρα εκόφκουντουν. Χόνα πολλά έταν. Εμπροστά επέναν τα χαιβάνα κ’ από πίσω’ εμείς.

Ους το Παζπέν πολλά εζορλαέφταμε. Απ’ εκεί και κάθεν, όσον τ’ επέναμε, ευρήκαμε ολίγον πατεμένον στράταν. Με τη ήλ’ την πηδέαν, εσέβαμε σα Πέντε Εγκλεσίας. Ατό το χωρίον έτον έπεϊ τρανόν και εχώρεσαμε όλ’ σ’ οσπίτα.

Τα Πέντε Εγκλεσίας, όλον εύκαιρον έτον, γιατί οι Ρωμαίοι εκεί έφυγαν κι άλλο εμπροστά. Αμάν! Έψαμε αψήματα να χουλήμαστε. Ξύλα εσώκευαμε απ’ αδά κι απ’ ακεί ασ’ αχωρόνα. Τον πουρνόν, ξαν έσκωσανε μας οι τσαντερμάδες να κατηβάζνε μας σην Άρδασαν και γουρταρεύκονταν. Απ’ εκεί α παίρνε μας άλλ’. Αρ εξέβαμε ξαν σην στράταν, άμα ατώρα πάμε κι άλλο καλά γιατί απάν’ σε βασιλακόν πορπατούμε. Χόνα κατ’ ολίγα έταν σο βασιλακόν και κ’ ενέγκαζανε μας.

Επορπάτεναμε έναν δύο ώρας και εκάθουμνεστε ολίνον για ανάπαμαν. Πολλά πα να εκάθουσνε κ’ επόρνες, γιατί ερίγανες. Απάν’ σο χον’ ίνεται κάθεμαν; Ους το βράδον έφτασαμε σην Άρδασαν. Εκεί εσέγκανε μας απέσ’ σα καφενεία και σα χάνα. Σ’ οσπίτα κ’ εφήνανε μας. Εκείνο πα με την πλερωμήν. Επήναν ατό οι Τουρκάντ’ να αφήνομε εκεί τα παράδας έμουν.

Στην Άρδασαν απέσ’ εκράτεσανε μας εννέα ημέρας. Εράεβαν τεά σα χαρτία τη καϊμακάμ, να τερούνε έχομε κανείς έμουν χρέος; Ατό αμά τηπαράν έτον. Επήναν α οι αγάδες, να εξοδεύομε εκεί απές τα παράδας έμουν.

Ντο να επήναμε; Εκάθουμνεστε. Σίναν α επήναμε παράπονον; Οι Τούρκ’ οι πολλοί το περισανλίχνεμαν εράεβαν.

Μετά εννέα ημέρας, εμέρωσεν ο Θεόν και έρθαν άλλ’ τσαντερμάδες και είπανε μας σ’ έναν ώραν α φέγωμε. Αέτσ’ πα επήκαμε την ευχήν έμουν γιατί α γουρταρεύκουμεστε ασή Τουρκ’ς τ’ Άρδρασας. Η τύχη έμουν εβοήθεσέ μας. Αν και έταν χόνα, ο ήλεν επαίρεν καλά. Εξέβαμε ση στράταν όπως έμνεστε και επορπάτεσαμε. Τα παράδας έμουν και κατ’ αναφαγάδας σο τελίωμαν απάν’ έταν. Γαιγάτ πολλά οικονομίας επήναμε.

Έναν ημέραν με το ποδάρ’ επήκαμε ασήν Άρδασαν ους το Χαψήκιοϊ. Μικρόν πολιτείαν έτον το Χαψήκιοϊ τη Ματσούκας. Ρωμαίικα οσπίτα πα έταν, άμα εύκαιρα. Εκειαπές εσέγκανέ μας να δευάζομε τη νύχταν. Οι αγούρ’ εξέβαμε σο παζάρ’ κάτ’ να αγοράζομε για φαΐν. Έψαμε αψήματα σα τσάχα και εχούλεσαμε τα ψύα μουν. Τα καημένα τα μωρά λαλίαν κ’ εβγάλνανε. Ενεγκάστανε, επάγωσαν και εκόπεν το τερμάν’ ατούν. Τιδέν πα κ’ εψαλάφναν. Χουλεσίαν και ανάπαμαν εράεβαν. Έμναμε κ’ εκείν’ το βράδον σο Χαψήκιοϊν και τ’ αλλ’ την ημέραν επαίρανε μας, άλλ’ τσανερμάδες και εξέβαμε ση στράτραν.

Ατώρα εγληγόρναν γιατί εκάτσαμε πολλά σην Άρδασαν και εφογούνταν ασό βαλήν τη Τραπεζούντας.

Έναν ημέραν ξαν επήκαμε ασό Χαψήκιοϊ σο Τζεβισλούκ. Ατό η στράτα πολλά ετυράντσε μας. Κ’ εχόνιζεν, άμα εφύσανεν ένα ψιλόν και παγωμένον αέραν, που έκοφτεν το σολούχ’ ν έμουν. Ντο να επαίναμε; Οι τσαντερμάδες ξεν’ έτουν και εστά κ’ είχεν. Σ’ ολημέρα κες εσέβαμε σ’ έναν μεσάν. Επαρακάλεσαμ’ ατ’ ς να αναπάγουμεστε ολίγον.

Εκείν’ πα επουγαλεύταν. Αέτσ’ πα εκάτσαμε. Αμάν εμείς οι αγουρ’, ετοπλάεψαμε ξερά ξύλα και έψαμε αψήματα. Νετ’ αείκον εχούλεσαμε τα ψύα μουν και επήραμε έπεϊ γουβάτ’.

Δύο ώρας εκάτσαμε και εσκάλωσαμε την πορπατήν. Με το σκοτείνεμαν εντάμαν εσέβαμε σο Τζεβισλούκ. Σ’ ολημέρα να μη εκάθουμνεστε πολλά έρκιανταν α έμπαιναμε σο Τζεβισλούκ. Αδαπές πα σ’ εύκαιρα τα ρωμαίικα τ’ οσπίτα εσέγκανε μας. Σ’ όλα τοκές Ρωμαίοι εκάθουνταν, άμα ευκαιρόθαν. Εμείς πα τ’ εκεινέτερον την στράταν επαίρναμε. Αμάν έψαμε αψήματα σ’ οσπίτα τ’ εβάλνανε μας. Ίνταν ευρήκαμε εκαίγαμε να χουλήμεστε. Καλαντάρτς μήνας έτον και χωρίς άψημον, σο μέρωμαν ζόρα έφτανες. Ξαν εμέρωσεν ο Θεόν και άλλ’ τσαντερμάδες επαίρνανε μας για την Τραπεζούνταν.

Ο καιρός οσήμερον λιβία έτον και επαίνεν έναξαϊ θέρμαν.

Τ’ άλλο επορπάτεναμε έναν δύο ώρας και τ’ άλλο εκάθουμνεστε ιμσόν ώραν. Μετ’ αείκον πορπάτεμαν σο κιντίν έφτασαμε σην Τραπεζούνταν. Απές σην Τραπεζούνταν εμοιράγαμε σα ρωμαίικα τ’ οσπίτα και εζήσαμε δύο μήνας. Κατ’ επέμνανε μας ασά παράδας έμουν, κατ’ εβγάλναμε ασά δουλείας εμείς οι αγούρ’ εκατσινεύαμε.

Ασά δύο μήνας κ’ ύστερα, Ευαγγελισμού ημέραν, εξέβαμε σο παπόρ’ εμείς οι Σταυρέτ’ με αλλτς Κιουμιουσχαναλούδες και εξεκινέσαμε για την Ελλάδαν. Σο παπόρ’ απάν’ εποίκαμε δεκαεφτά ημέρας. Ετέρ’ νε μας ο Ερυθρός Σταυρός. Ξάι κ’ επεινάσαμε. Ασ’ όλα πα εδίνανε μας.

Εξέγκανε μας σο Καράπουρνου και επεκεί έγκανέ μας σο Χαρμάνκιοϊ της Σαλονίκης. Αμάν έστειλαμε ανθρώπ’ς έμουν αδά κι ακεί να τερούνε κανέναν καλόν χωρίον να καθούμεστε. Σην Σαλονίκην επίανε μας ο ψύχον. Έρθαν ατότε και ερέχταν το Προάστειον. Εκλώσταν οπίσ’ επαίρανε μας και σα τέλη Απριλί έρθαμε σο Προάστειον Πτολεμαΐδος το 1924.

Ασά Καϊλάρα (η Πτολεμαΐδα) απέσ’ κάμποσα οικογένειας επήγαν εκάτσαν σο Καρυοχώρ, σα Λιβερά και σην Άρδασαν όλα χωρί τη Πτολεμαΐδας. Α σο Χαρμάνκιοϊ πα της Σαλονίκης κάμποσα χωρί μουν οικογένειας επήγαν σο Ωραιόκαστρον Θεσσαλονίκης, σο Θοδωράκι Κιλκίς και σην Δράμαν. Σόια-σόια όπως έμνεστε εχορήγανταν επέναν σ’ εναν μερέαν.

Εμείς οι Πουλτάν και οι Ναθαναηλάντ έρθαμε σο ΠροάστειΧΙΟΝον. Άλλα οικογένειας πα επήγαν αλλού.

Ολ ζούμε με τη γεωργίαν και δόξασοι ο Θεόν κι πεινούμε. Εφτωχικά ζούμε άμα τη πεινούμε. Σα ξενιτείας ατώρα κι στείλομε ανθρώπς να φέρνε μας παράδας. Όλα τα έξοδα μουν εβγάλοματα ασά καπνά.

______
Το κείμενο, στο οποίο έχει διατηρηθεί η πρωτότυπη γραφή, βρίσκεται στην έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών Η Έξοδος, τόμος Ζ’, Μαρτυρίες από τις επαρχίες του μεσόγειου Πόντου. Επανέκδοση: εφ. Καθημερινή, σειρά «1922-2022 – Βιβλιοθήκη Μνήμης».