Απρίλτ’ς: Ο μήνας Απρίλιος στην ποντιακή παράδοση

Ο Απρίλιος, Aprilis στα λατινικά, πήρε το όνομά του από το ρήμα aperio που στα λατινικά σημαίνει ανοίγω, επειδή ο μήνας αυτός σηματοδοτεί ουσιαστικά την αρχή της άνοιξης και ανοίγουν όλα τα άνθη. Οι Ρωμαίοι τον είχαν συνδέσει με τη θεά Αφροδίτη (Venus λατ.).

Στον Πόντο, στην Τραπεζούντα λεγόταν Απρίλ’ς, ενώ στη Χαλδία και τη Σάντα Απρίλτ’ς.

Στα Κοτύωρα είχε και δεύτερη ονομασία, λεγόταν και Αεργίτες λόγω της μεγάλης γιορτής του Αγίου Γεωργίου.

Ο Απρίλης ο μήνας που «ξυπνούσε» η φύση και προκαλούσε στα δέντρα ανθοφορία, δεν θα μπορούσε να αφήσει αδιάφορους τους ερωτευμένους οι οποίοι στην Ίμερα και την Κρώμνη τραγουδούσαν:

«Αχά, έρθεν και Απρίλτς, δύο λόγια εμέν να στείλτς»
(νά, ήρθε και ο Απρίλης, δυο λογάκια στείλε μου)

Το έθιμο της Πρωταπριλιάς

Το έθιμο της Πρωταπριλιάς, του ψέματος δηλαδή για να ξεγελάσουμε κάποιον την πρώτη Απριλίου ήρθε στον Πόντο, όπως και στον ελλαδικό χώρο άλλωστε, από την Ευρώπη.

Συγκεκριμένα η μεγάλη κυρία της ελληνικής λαογραφίας Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος αναφέρει πως το έθιμο αυτό έχει τις ρίζες του στη Γαλλία, όπου οι Κέλτες ψαράδες άρχιζαν το ψάρεμα την 1η Απριλίου και όπως όλοι οι ψαράδες (και οι κυνηγοί μπορούμε να προσθέσουμε στα λεγόμενα της Νέστορος) υπερέβαλαν για τις δυνατότητές τους και έλεγαν ψέματα για τα ψάρια που έπιασαν.

Έτσι επικράτησε στη Γαλλία να λένε «poisson d’ Avril» δηλαδή «ψάρια τ’ Απρίλη» για τα πομπώδη ψέματα, τα ψέματα των ψαράδων της 1ης Απριλίου.

Στον Πόντο το πρωταπριλιάτικο ψέμα μεταφέρθηκε στην ενδοχώρα από την παραλιακή ζώνη, η οποία είχε και την μεγαλύτερη σύνδεση με τον έξω κόσμο λόγω των λιμανιών της και των εμπορικών δεσμών με την Ευρώπη.

Γεωργία – Κτηνοτροφία

Ο Απρίλης ήταν κρίσιμος μήνας για τη γεωργία στον Πόντο. Οι σιγανές βροχές του ήταν πολύ ευεργετικές για τα χωράφια γι’ αυτό και οι γεωργοί της Νικόπολης τραγουδούσαν:

«Απρίλην έβρεξεν και το κοκκίν¹ έστρωσεν.
Ας χαίρεταιν πολλά τα’ αμπάριν π’ ευκαιρώθεν²».

Σύμφωνα με την Έλσα Γαλανίδου-Μπαλφούσια το μήνα αυτόν στον Πόντο έβγαζαν τα ζώα τους τα οποία έμεναν όλον τον χειμώνα μέσα στο μαντρί στις κοντινές εξοχές –τους μεζιρέδες, δηλαδή στα ιδιωτικά λιβάδια, για να βοσκήσουν και να έρθουν σε επαφή με το χορτάρι μετά τη μακρά περίοδο του χειμώνα που ήταν έγκλειστα στους στάβλους.

Ήταν πολύ σημαντική αυτή η σταδιακή μετάβαση από το ξηρό άχυρο που τάιζαν οι κτηνοτρόφοι στα ζωντανά τους κατά τη χειμερινή περίοδο στο φρέσκο χορτάρι, γιατί μια πιθανή απότομη αλλαγή που θα έβρισκε τα ζώα πάνω στα παρχάρια (στα οποία ακόμα είχε κρύο και τα χόρτα ήταν παγωμένα) μπορούσε να αποβεί μοιραία για εκείνα.

Μετανάστευση

Ωστόσο ο μήνας Απρίλης για μερικούς είχε αρνητικό πρόσημο. Ήταν ο μήνας που ξενιτεύονταν οι άντρες για να βρουν δουλειά σε διάφορα μέρη, όπου τους προσφέρονταν και άφηναν πίσω τα νοικοκυριά τους και τις γυναίκες να παλεύουν μόνες τους για να τα κρατήσουν. Χαρακτηριστικά είναι τα δίστιχα που διασώζονται:

«Έρθεν Απρίλτς με το καλόν, έγκεν τα πρασινάδας,
Ξενιτεύ’ νε οι παντρεμέν’ κλαινίζ’ νε τοι νυφάδες»

και

«Τον Μάρτην μήναν ‘κι αγαπώ, τ’ Απρίλ’ την εβδομάδαν
κινά τση μάνα μ’ ο γαμπρόν, τση πεθερά μ’ ο γιόκας.
Μαρτί’ κινούν τα κάτεργα κι Απρίλη τα καράβια
κινά και τ’ εμόν ο καλόν, να πάει σα ξένα μέρη»

Γιορτές του Απρίλη

Την πρώτη Απριλίου γιορτάζει η Οσία Μαρία η Αιγυπτία, μια ασκητική μορφή της εκκλησίας μας που με την μετάνοιά της και την μεταστροφή της από πρώην πόρνη σε ασκήτρια, κέρδισε επάξια τον στέφανο της αγιοσύνης και τιμάται από την εκκλησία μας όχι μία αλλά δύο φορές· μια την ημέρα της σεπτής κοίμησής της την 1η Απριλίου και άλλη μια την Ε’ Κυριακή των Νηστειών μέσα στη Σαρακοστή, για να την προβάλει ως μέγα παράδειγμα μετάνοιας και για να ενθαρρύνει τους πιστούς.

Στις 23 Απριλίου γιορτάζει ο μεγαλομάρτυς Άγιος Γεώργιος ο τροπαιοφόρος (275-303), που από την πλευρά του πατέρα του έλκυε την καταγωγή του από τη Νεοκαισάρεια του Καππαδοκικού Πόντου και από την πλευρά της μητέρας του από την Λύδα της Παλαιστίνης.

Στις 24 του Απρίλη γιορτάζει η Αγία Ελισάβετ. Για την Αγία αυτή οι απόψεις σχετικά με την καταγωγή της διίστανται. Έτσι λαογραφικές πηγές αναφέρουν πως έχει καταγωγή από τα Λιβάδια της Τραπεζούντας ενώ τα συναξάρια θέλουν να έχει καταγωγή από την Ηράκλεια της Θράκης.

Έζησε τον 5ο αι. και ήταν μοναχοκόρη δύο ευσεβών χριστιανών του Ευνομιανού και της Ευφημίας. Την απέκτησαν μετά από 16 χρόνια γάμου, μη χάνοντας το κουράγιο τους προσευχόμενοι διαρκώς για να τους ευλογήσει ο Θεός με την απόκτηση ενός παιδιού. Έτσι και έγινε.

Ο Ευνομιανός είδε σε ενύπνιο την Αγία Γλυκερία να τον πληροφορεί πως θα αποκτήσει κόρη και θα την πει Ελισάβετ όπως την μητέρα του Τιμίου Προδρόμου. Μετά από 9 μήνες γεννήθηκε η μικρή Ελισάβετ και έδωσε άφατη χαρά στους γονείς της. Η Αγία μεγάλωνε μέσα στα χριστιανικά νάματα όμως σε ηλικία 12 χρονών έχασε τη μητέρα της και μετά από τρία χρόνια τον πατέρα της και έτσι έμεινε ορφανή. Τότε μοίρασε τα υπάρχοντα των γονέων της στους φτωχούς και αναχώρησε για την Κωνσταντινούπολη, για να μονάσει στη Μονή Αγίου Γεωργίου την επονομαζόμενη «του Μικρού Λόφου».

Εκεί επιδόθηκε σε σκληρή άσκηση. Επί τρία χρόνια δεν είχε σηκώσει το βλέμμα της από το έδαφος και περπατούσε ανυπόδητη χειμώνα-καλοκαίρι φορώντας τον ίδιο ταλαιπωρημένο χιτώνα. Όταν η ηγουμένη της Μονής έφτασε στο τέλος της ζωής της όρισε την Ελισάβετ ως διάδοχό της.

Η ενθρόνιση της Ελισάβετ ως Γερόντισσας της Μονής έγινε από τον πατριάρχη Άγιο Γεννάδιο (458-471). Ο Κύριος πολλαπλασίασε τις δωρεές της χάριτος και η Ελισάβετ επιτέλεσε θαύματα θεραπεύοντας αρρώστους, εκβάλλοντας δαιμόνια και προφητεύοντας τα μελλούμενα. Προφήτευσε την καταστροφική πυρκαγιά του 465 στη Βασιλεύουσα, την οποία προέβλεψε και ο Δανιήλ ο Στυλίτης και εξαιτίας των προσευχών των δύο αυτών Αγίων η Πόλη σώθηκε από ολοκληρωτική καταστροφή.

Ο Αυτοκράτορας Λέοντας ο Α΄ ως αντίδωρο δώρισε στη μονή του Αγίου Γεωργίου το κτήμα του Αγίου Βαβύλα στο προάστιο του Εβδόμου. Λέγεται πως το μέρος εκείνο λυμαίνονταν ένας φοβερός δράκοντας τον οποίο και η Αγία σκότωσε ποδοπατώντας τον κρατώντας τον Τίμιο Σταυρό.

Η Αγία κατά τη διάρκεια της ηγουμενίας της είχε αξιωθεί σε θεάσεις του Αγίου Πνεύματος το οποίο περιέβαλλε την Αγία Τράπεζα κατά την ώρα της Θείας Λειτουργίας.

Όταν όδευε προς το τέλος του οσιακού της βίου, επισκέφτηκε τη γενέτειρά της για να προσκυνήσει τα ιερά σκηνώματα που προσκυνούσε στην παιδική της ηλικία. Εκεί της παρουσιάστηκε η Αγία Γλυκερία η οποία της υπενθύμισε την προστασία που της παρείχε από την παιδική της ηλικία και την πληροφόρησε πως ήρθε η ώρα να εγκαταλείψει αυτόν τον κόσμο για την αληθινή ζωή, λέγοντάς της μάλιστα και την ακριβή ημέρα της εκδημίας της που δεν ήταν άλλη από την επόμενη της μεγάλης γιορτής του Αγίου Γεωργίου στο μοναστήρι του οποίου υπηρέτησε.

Η Αγία δέχτηκε με χαρά το χαρμόσυνο άγγελμα και επέστρεψε στο μοναστήρι της δίνοντας τις τελευταίες συμβουλές στις αδελφές της και κοινωνώντας Σώμα και Αίμα Κυρίου. Με τα λόγια του Συμεώνος του Θεοδόχου «Νυν απολύεις την δούλην Σου Δέσποτα, ότι είδον οι οφθαλμοί μου το Σωτήριόν Σου» αναχώρησε για την ουράνια Ιερουσαλήμ. Το τίμιο λείψανό της έμεινε άφθορο και αποτέλεσε πηγή ιαμάτων. Τμήματα λειψάνων της βρίσκονται στις Μονές Αγίας Άννης Λυγαριάς της Λαμίας και στην Νταού Πεντέλης.

«Ως επαγγελίας δώρον σεμνόν, των επηγγελμένων, κατηξίωσαι αγαθών, βίω καταλλήλω, Οσία Ελισάβετ, ων και ημάς λιταίς σου, Μήτερ αξίωσον». (Μεγαλυνάριον Αγίας Ελισάβετ)

Αλεξία Ιωαννίδου

1. Κοκκίν: Σιτάρι
2. Ευκαιρώθεν: Άδειασε.