Ταυρίδα ή Κριμαία: Τα ελληνικά τοπωνύμια από τη Γιάλτα έως τη Σεβαστούπολη

Η θρυλική Ταυρίδα της Ιφιγένειας και του Ορέστη συνδέεται με τον ελληνισμό μέχρι τις μέρες μας, παρόλο που αυτή η περιοχή του Εύξεινου Πόντου δεχόταν συχνές επιθέσεις από τους νομάδες της στέπας και για πολλούς αιώνες ήταν υπόδουλη  στους Οθωμανούς.

Οι Έλληνες της Ταυρικής χερσονήσου κατάφεραν να έχουν τη δική τους ζώνη επιρροής, ακόμα και τον 13ο αιώνα οπότε δέχτηκαν την επίθεση της Μογγολοταταρικής Χρυσής ορδής.

Το 1443 στη στέπα της Ταυρίδας ξεκίνησε την ανεξάρτητη από τη Χρυσή ορδή ύπαρξή του το Χανάτο της Κριμαίας. Όμως, πλήρη έλεγχο σε όλη την επικράτεια της χερσονήσου οι Τάταροι απέκτησαν μόνο με τη βοήθεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Το 1475 στα χέρια των Τούρκων έπεσε το τελευταίο ελληνικό Πριγκιπάτο Θεοδώρους, ή αλλιώς η Αυθεντία Θεοδωρούς και Παραθαλασσίας. Το πριγκιπάτο, στο οποίο βασίλευαν οι Παλαιολόγοι, ήταν στενά συνδεδεμένο με την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, μέχρι την πτώση της το 1461. Την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας η Ταυρική χερσόνησος άρχισε να λέγεται Κριμαία από την ταταρική λέξη Κιρίμ.

Οι Έλληνες της Κριμαίας και μέσα στο νέο πλαίσιο της διακυβέρνησης της χερσονήσου συνέχισαν την αδιάκοπη ιστορία τους στην περιοχή μέχρι το 1778, οπότε  μεταφέρθηκαν με το διάταγμα της Μεγάλης Αικατερίνης στη Μαριούπολη.

Στη θέση των αυτοχθόνων κατοίκων της Ταυρίδας ήρθαν αμέσως Έλληνες από τις διάφορες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Ο σημερινός ελληνικός πληθυσμός της Κριμαίας αποτελείται περισσότερο από τους απογόνους των προσφύγων από τον Πόντο, όμως υπάρχουν και Έλληνες με ρίζες από τη Θράκη, την Πελοπόννησο, τα νησιά του Αιγαίου, κ.α.

Ελληνικά τοπωνυμία στην περιοχή της Γιάλτας

Παρ’ όλη την προσπάθεια των Τατάρων να εκτουρκίσουν τα ελληνικά τοπωνύμια, οι εξελίξεις ήταν αντίστροφες· οι ελληνικές λέξεις γέμισαν το λεξιλόγιο των ταταρόφωνων.

Πλούσια με τις ελληνικές ονομασίες είναι η περιοχή της Γιάλτας (από την ελληνική λέξη γιαλός).

Η Γιάλτα είναι παραθαλάσσια πόλη, εκτείνεται σε τρεις λόφους και περικυκλώνεται από την Ταυρική (Κριμαϊκή) οροσειρά.

Βόρεια και βορειοδυτικά βρίσκεται το οροπέδιο με την ονομασία Αϊ-Πέτρι γιαϊλά. (Η ελληνική ονομασία Άγιος Πέτρος συνδέεται με την ταταρική, που στα ελληνικά σημαίνει οροπέδιο, ή στη ποντιακή διάλεκτο παρχάρ’. Με το ίδιο τρόπο ονομάζουν οι Τούρκοι τα παρχάρια του Πόντου.)

Δίπλα στο Αϊ-Πέτρι γιαϊλά βρίσκονται το Γιαϊλά της Γιάλτας και το Γιαϊλά του Γκουρζούφ. Οι Έλληνες των πόλεων Γιάλτα και Γκουρζούφ όταν εγκαταστάθηκαν μετά το 1778 στην περιοχή της Μαριούπολης ονόμασαν αντίστοιχα τα χωριά που ίδρυσαν στο νέο μέρος Γιάλτα και Ουρζούφ.

Νοτιοδυτικά της Γιάλτας βρίσκεται το ακρωτήριο Αϊ-Τοντόρ (Άγιος Θεόδωρος). Στα όρια της Γιάλτας εξέχουν από την οροσειρά τα βράχια Ιόγραφ. Η λέξη αυτή  προέρχεται από το όνομα του Αγίου Εύγραφου. Με την ίδια ονομασία υπάρχει ένα σπήλαιο στο οποίο τον 8ο και τον 9ο αιώνα υπήρχε χριστιανική εκκλησία.

Δίπλα στην Γιάλτα βρίσκονται οι οικισμοί Σιμεΐζ, Φόρος, Κορεΐζ, Γκάσπρα και Μισχόρ. Στα ελληνικά χωρίς την παραλλαγή οι ονομασίες αυτές προφέρονται ως εξής: Σημαίες, Φόρος ή Φάρος, Χώρες ή Χώρα, Άσπρα και Μεσοχώρι.

Οι παραλλαγές στις ονομασίες έγιναν και στα χρόνια της ταταροκρατίας και μετά την προσάρτηση στη Ρωσία. Όπως και να ‘χει, η πλήρης αφομοίωση δεν ήταν δυνατή εξαιτίας γενικότερης διείσδυσης της ελληνικής γλώσσας στη ρωσική.

Η Μεγάλη Γιάλτα

Η περιοχή γύρω από τη Γιάλτα ονομάστηκε Μεγάλη Γιάλτα. Στα όριά της υπάρχουν τα γραφικά ορεινά πάρκα με τις ελληνικές ονομασίες Μασάνδρα, Λιβάντια (από Λειβαδιά), Μισχόρ (Μεσοχώρι), Αλούπκα.

Στο πάρκο Μασάνδρα βρίσκεται ρωσικό οινοποιείο γνωστό από την τσαρική περίοδο. Στην εσωτερική είσοδο του κεντρικού κτηρίου δεσπόζει επιγραφή που ξεκινάει ως εξής: «1894-1897, στην ευημερούσα βασιλεία του Κυρίαρχου Αυτοκράτορα Νικολάου Β’».

Στο ίδιο πάρκο δημιουργήθηκε έκθεση με τα ευρήματα των ανασκαφών. Στην Κριμαία έως τις μέρες μας διασώθηκε –και κατέχει ένα βασικό μέρος στα σύγχρονα αμπέλια– η αρχαία ποικιλία της Ταυρίδας «Κοκούρ».

Η συγκεκριμένη ποικιλία σταφυλιού υπάρχει μόνο στις κλιματικές συνθήκες της Κριμαίας.

Το κρασί με την ονομασία «Κοκούρ» είναι δημοφιλές στην Ταυρίδα και στην ευρύτερη περιοχή. Την παραγωγή του κρασιού στο ιστορικό εργοστάσιο έλεγχε προσωπικά ο κομμουνιστής δικτάτορας Ιωσήφ Στάλιν. Την περίοδο της κατοχής από τους Γερμανούς (1942-1943) τη συλλογή του πρόλαβε να βγάλει ο Αδόλφος Χίτλερ.

Σε απόσταση μόλις 4 χιλιομέτρων από τη Γιάλτα βρίσκεται το Κτήμα Λιβάντια, με το γνωστό ομώνυμο ανάκτορο. Η ονομασία αυτή προέρχεται από την πόλη Λειβαδιά στη Στερεά Ελλάδα, την πατρίδα του γνωστού Ρώσου αξιωματικού ελληνικής καταγωγής, και ήρωα του ελληνικού απελευθερωτικού αγώνα, Λάμπρου Κατσώνη.

Το κτήμα στη θέση της σημερινής Λιβάντιας πέρασε στην ιδιοκτησία του Λάμπρου Κατσώνη το 1799. Το 1860 η Λιβάντια εξαγοράστηκε από την αυτοκρατορική οικογένεια. Στην αρχή του 20ού αιώνα στα όρια του κτήματος κτίστηκε το Μεγάλο Λιβαντιακό Ανάκτορο, το οποίο μπήκε στην ιστορία στα χρόνια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Εδώ από τις 4 ως τις 11 Φεβρουαρίου 1945 έλαβε χώρα η Διάσκεψη της Γιάλτας ανάμεσα σε ΗΠΑ, Μεγάλη Βρετανία και ΕΣΣΔ.

Στο δρόμο από τη Γιάλτα προς τη Σεβαστούπολη δίπλα στο χωριό Γκάσπρα βρίσκεται ένα από τα πιο γνωστά αξιοθέατα της Κριμαίας «Η φωλιά του χελιδονιού». Ο βράχος κάτω από του γοτθικού ρυθμού κάστρο φέρει την λατινική ονομασία  Αυρόρα (Αουρόρα ή Ηώς στα ελληνικά), και κρέμεται πάνω από το ακρωτήριο του Αϊ-Τοντόρ (του Αγίου Θεοδώρου).

Σεβαστούπολη-Χερσόνησος

Η σύγχρονη Σεβαστούπολη βρίσκεται δίπλα στην αρχαία ελληνική Χερσόνησο, αποικία της δωρικής Ηράκλειας του Πόντου με τη μητρόπολη στα Μέγαρα. Στην πόλη Χερσόνησος βαπτίστηκε από τους Έλληνες του Βυζαντίου και ύστερα βάπτισε τους Ρως του Κιέβου ο πρίγκιπας Βλαδίμηρος.

Η πόλη υπήρχε από τον 5ο αιώνα π.Χ. μέχρι τον 13ο αιώνα μ.Χ., οπότε καταστράφηκε από το στρατό της Χρυσής Ορδής.

Η ονομασία της Σεβαστούπολης είναι ελληνική, όμως δεν έχει την ίδια προέλευση με τα άλλα τοπωνύμια. Στα χρόνια της βασιλείας της Μεγάλης Αικατερίνης υπήρχε τάση οι νέες πόλεις του ρωσικού νότου να φέρουν ελληνικές ονομασίες.

Σε αυτού του είδους την πολιτική μπορεί να είχε συμβάλει η αρχαιολατρία της εποχής. Όμως, δεν μπορούμε να εξαιρέσουμε και την προσπάθεια της ανάμιξης των αρχαιοελληνικών και των σύγχρονων ρωσικών ονομασιών. Η Μεγάλη Αικατερίνη ίδρυσε τη Σεβαστούπολη στην Ηράκλεια χερσόνησο (Γκερακλέισκι πολουόστροβ).

Η Σεβαστούπολη σήμερα είναι η βάση του Ρωσικού Πολεμικού Ναυτικού της Μαύρης θάλασσας. Δίπλα της βρίσκεται σε μια καλή στρατηγικά θέση η πόλη Μπαλακλάβα, η οποία συνδέεται με τον ελληνικό λόχο της Μπαλακλάβας του 18ου-19ου αιώνα και τον Λάμπρο Κατσώνη.

Μετά την κατάργηση του λόχου οι αξιωματικοί και οι στρατιώτες ελληνικής καταγωγής εγκαταστάθηκαν στα γύρω χωριά. Στις μέρες μας οι απόγονοι των Ελλήνων πολεμιστών μένουν σε διάφορες περιοχές της Ρωσίας.

Η ελληνική κοινότητα της Κριμαίας με την ονομασία «Ταυρίδα» έκανε πρόταση στις κρατικές Αρχές της Ρωσίας να επιστραφεί στη χερσόνησο η αρχαία της ονομασία. Ταυρική λεγόταν η χερσόνησος και την περίοδο της βασιλείας των Ρομανόφ.

Βασίλης Τσενκελίδης,
ιστορικός.