Στο Ρωμαϊκό ημερολόγιο, ο καινούργιος χρόνος ξεκινούσε από την Άνοιξη και δη από τον μήνα Μάρτιο τον οποίο και ονόμαζαν Primus δηλαδή πρώτο. Σύμφωνα με την παράδοση ο Ρωμύλος, ένας εκ των δύο ιδρυτών της Ρώμης, τον ονόμασε Mars (γενική Martis) προς τιμήν του Έλληνα θεού του πολέμου Άρη, επειδή την Άνοιξη ήταν ο κατάλληλος καιρός –είχαν περάσει τα κρύα και δεν έπιανε ακόμα η ζέστη του καλοκαιριού–, για να ξεκινήσουν πόλεμοι.
Στα ποντιακά τον προφέρουμε Μάρτ’ς. Σύμφωνα με την Έλσα Γαλανίδου-Μπαλφούσια στην Ινέπολη υπήρχε το επίθετο Μαρτέσιος, ενώ μαρτέσιν ονόμαζαν το μοσχαράκι που γεννιόταν τον μήνα αυτό. Όταν κάποιος ήταν απρόβλεπτος στον χαρακτήρα έλεγαν πως «εμαρτεύκεν» δηλαδή κάνει τα «μαρτιάτικά του» όπως ο μήνας.
«Ο Μάρτ’ς οντάν μαρτεύκεται, διαβαίν’ τον Καλαντάρην
Κι οντάν καλομηνεύκεται, διαβαίν’ τον καλοκαίρην»
Ο μήνας αυτός τροφοδότησε τον ποιητικό οίστρο των Ποντίων, πολλά δίστιχα γράφτηκαν με θέμα τον Μάρτιο.
«Ο Μάρτ’ς φέρ’ τα χελιδόν(ι)α
Κελαηδούν και λύν’ τα χιόνια»
Αλλά και:
«Εδέβεν πλαν ο Κούντουρον, τη Μάρτ’ τ’ ωτία εφάνθαν
Τα χ(ι)όνα όλα λύγανε, κι ας σα ραχ(ι)ά εχάθαν»
Ο Άνθιμος Παπαδόπουλος στο Ιστορικόν Λεξικόν της Ποντικής Διαλέκτου ανάμεσα στις παροιμίες που παραθέτει για τον μήνα Μάρτιο συμπεριλαμβάνει και την ακόλουθη: «Τον Μάρτ’ ς σήν έμπαν ατ’ ΄κι τερούν ατόν, ‘ς σην έβγαν ατ’ τερούν ατόν», εννοώντας ότι η αξία και η ικανότητα αυτού που επιχειρεί κάτι κρίνεται στο τέλος της προσπάθειας και όχι στην αρχή.
Την 1η Μαρτίου στον Πόντο οι νοικοκυρές ξεκινούσαν τη γενική καθαριότητα του σπιτιού. Γινόταν μάλιστα εν είδει «παγκοινιάς» όπως λένε στα μοναστήρια (παν+κοινόν) και συμμετείχαν όλοι σε αυτήν, οι γυναίκες και τα κορίτσια στο καθάρισμα του εσωτερικού του σπιτιού, οι άντρες και τα αγόρια στην αυλή και στον περιβάλλοντα χώρο φροντίζοντας να κάνουν φασαρία για να φύγουν οι ψύλλοι, τα ερπετά, οι ποντικοί κ.ά. επιβλαβή.
Ο Χρ. Οικονομόπουλος στο Αρχείον του Πόντου διασώζει ένα σχετικό τετράστιχο:
«Όξω ψύλλοι, ποντικοί,
Μέσα Μάρτης και χαρά
Και καλή νοικοκυρά
Κι ο Κουτρούλης μάγειρας»
Στην Ινέπολη του Πόντου οι νοικοκυρές ξεκινούσαν αχάραγα τις δουλειές τους, σκουπίζοντας και απομακρύνοντας τα σκουπίδια από το σπίτι τους λέγοντας σε έναν αόρατο «εχθρό» «Ο Μάρτης μετά μεν’ κ’ οι ψύλλοι μετά σέν». Μετά ετοίμαζαν ένα πρόχειρο φαγητό για να μην χάνουν ώρα από τις δουλειές, έναν λαπά με αλεύρι καβουρντισμένο και πετμέζι, το οποίον ονόμαζαν μαρτόλαπαν για να φάει η οικογένεια.
Η 1η Μαρτίου στον Πόντο ήταν σαν την 1η Ιανουαρίου (αρχή του έτους) και την 1η Σεπτεμβρίου (αρχή του εκκλησιαστικού έτους της Ινδίκτου).
Δεν συνήθιζαν να δέχονται επισκέψεις ούτε να πάνε στα ξένα σπίτια, γιατί εάν αυτός που έκανε το «ποδαρικό» δεν ήταν τυχερός θα καταδίκαζε σε ατυχία το σπίτι που επισκέπτονταν για ολόκληρο τον χρόνο.
Ο ήλιος του Μάρτη ήταν επιβλαβής και γι’ αυτό στον Πόντο, όπως και στον ελλαδικό χώρο, επιβίωσε το έθιμο του «Μάρτη» των μπλεγμένων λευκών και κόκκινων νημάτων, έθιμο που έχει τις ρίζες του βαθειά στην αρχαιότητα και ίσως ανάγεται στα προελληνικά χρόνια. Ο Κανέτες, ο Αργυροπολίτης δηλαδή Γεώργιος Κανδηλάπτης γράφει για το νήμα του Μαρτίου στο έργο του Σύμμεικτα λαογραφικά της Χαλδίας:
«Άμον ντο έμπαινεν ο Μάρτ’ ς ο μήνας, σο Κάν’ και σην Ίμεραν όλ’ οι γυναίκ’, αγούρ’ και ίλα τα κορτσόπα κ’ οι νυφάδες έδεναν σο δεξόν το χερ ‘ν ατουν έναν ζουλιχτόν άσπρον και κόκκινον ράμμαν κ’ εφύλαττ’ ναν ατό ους να έρχουνταν τα χελιδόνα και ατότε έλυναν ατο. Με το ράμμαν άλλο ‘κ’ εμαύριζεν το πρόσωπόν ατουν ας ση Μαρτί’ τον ήλεν, ‘κ’ εφέρναν μιμίδα και μεδέντα και κ’ εχαπαράουσαν τη νύχταν».
Δηλαδή: «Σαν έμπαινε ο μήνας Μάρτης, στην Αργυρούπολη και στην Ίμερα όλες οι γυναίκες, οι άνδρες και ιδίως τα κορίτσια και οι νιόπαντρες έδεναν στο χέρι τους ένα στριμμένο ράμμα από άσπρη και κόκκινη κλωστή και το φύλαγαν μέχρι να έρθουν τα χελιδόνια, οπότε και το έλυναν. Εξαιτίας του ράμματος αυτού ούτε μαύριζε το πρόσωπό τους από τον ήλιο του Μαρτίου, ούτε έφερναν σπιθούρια και σπυριά, και επίσης δεν τρόμαζαν την νύχτα».
Τις πρώτες ημέρες του Μάρτη οι Πόντιοι τις είχαν ως μερομήνια (μερομήνια λέγονται οι παρατηρήσεις για τον καιρό), δηλαδή ανάλογα με το τι καιρό έκανε έβγαζαν συμπέρασμα για το ποιες θα είναι οι καιρικές συνθήκες στους επόμενους μήνες. Εάν π.χ. η 3η Μαρτίου ήταν βροχερή υπέθεταν πως ο Μάης θα ήταν και αυτός βροχερός.
Ο Μάρτης χαρακτηρίζεται από την αστάθεια των καιρικών συνθηκών, εκεί που λάμπει ο ήλιος ξαφνικά μπορεί να αρχίσει σφοδρή κακοκαιρία. Στην Χαλδία οι παλαιοί εμούν έλεγαν:
«Ο Μάρτ’ς είπεν, για σην έμπαν μ’, για σην έβγα μ’, τα σκυλία θα βάλλω σην εβόραν» δηλαδή «ο Μάρτης είπε ή στο έμπα μου ή στο έβγα μου θα βάλω τα σκυλιά στην σκιά» (θα κάνει ζέστη). Στην Ινέπολη έλεγαν «Ο Μάρτ’ς ο πεντάγνωμος» ενώ στα Σούρμενα: «Μη κουρφίζετε το Μάρτ’, ατός έχ’ πολλά ενιάτ» δηλαδή «μην παινεύετε τον Μάρτιο, αυτός έχει πολύ γινάτι – πείσμα».
Τον μήνα αυτόν άρχιζαν και οι γεωργικές ασχολίες, ετοιμαζόταν το φυτωνάρ’ δηλαδή το φυτώριο στο οποίο φύτευαν τους σπόρους και μετέπειτα τους μεταφύτευαν στις καλλιέργειες.
Ο Μάρτης «ασήν Σαρακοστήν κι’ λείπ’» έλεγαν οι δικοί μας στον Πόντο δίνοντας διττό νόημα (και για κάποιον που βρίσκεται μέσα σε όλα και για την νηστεία της Σαρακοστής) όπως χρησιμοποιείται η ίδια παροιμία από όλους τους Έλληνες.
Τον Μάρτιο εκτός της μεγάλης Θεομητορικής και Δεσποτικής ταυτόχρονα εορτής του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου γιορτάζουν οι Άγιοι Σαράντα, οι 40 στρατιώτες ηλικίας 16 έως 22 ετών οι οποίοι ήταν χριστιανοί και υπηρετούσαν στον ρωμαϊκό στρατό. Όταν ο διοικητής τους τούς διέταξε να θυσιάσουν στα είδωλα για να αναγκαστούν να αρνηθούν την πίστη τους προς τον Τριαδικό Θεό, αυτοί όχι μόνο δεν το έκαναν αλλά και υπέμειναν φρικτό μαρτύριο.
Αφού αναγκάστηκαν να μείνουν γυμνοί μέσα στη λίμνη της Σεβάστειας όλη τη νύχτα πεθαίνοντας από υποθερμία έλαβαν το καλλίνικο στέφανο του μαρτυρίου και η μνήμη τους τιμάται στις 9 Μαρτίου. Μόνο ένας από τους στρατιώτες λιγοψύχησε και βγήκε από την λίμνη για να μην πεθάνει, όμως βρήκε αντικαταστάτη στο πρόσωπο του φρουρού που τους φρουρούσε και θαύμασε την πίστη των υπολοίπων.
Σύμφωνα με την αγιογραφική παράδοση, ο φρουρός αυτός που αντικατέστησε τον στρατιώτη που λιγοψύχησε, είδε την ώρα που πέθαιναν ο ένας χριστιανός μετά τον άλλο τον άγγελο τους να τους στεφανώνει και να τους παίρνει στον ουρανό. Ο άγγελος του στρατιώτη που δεν είχε την δύναμη να αντέξει το μαρτύριο, ήταν στεναχωρημένος και καθόταν στην άκρη της λίμνης απαρηγόρητος. Τότε ο φρουρός άδραξε την ευκαιρία, ομολόγησε την πίστη του προς τον αληθινό Θεό και μπήκε και αυτός μέσα στην λίμνη όπου μετά από λίγη ώρα άφησε το πνεύμα του και κέρδισε τον παράδεισο, λαμβάνοντας τον στέφανο του στρατιώτη που αντάλλαξε την αιώνια ζωή με την προσωρινή!
Στις 17 Μαρτίου είναι η γιορτή ενός μεγάλου και «αφανούς» αγίου. Ήταν Ρωμαίος άρχοντας αλλά αγαπήθηκε πολύ από τους Ποντίους σε σημείο να βαφτίζουν τα παιδιά τους με το όνομα του, τιμώντας συγχρόνως και τον αυτοκράτορά τους τον Αλέξιο Κομνηνό. Ο Άγιος Αλέξιος έζησε ασκητικά και αγίασε με την υπομονή του.
Γράφτηκαν ακόμα και συναξάρια στα ποντιακά για αυτόν: «[…] Έλεπεν τοί γονέοις ατ’ και τη γαρήν ατ’ έμπαιναν κ’ έβγωναν κι ατός άμον ξένος και γυρευός εκεικά ‘ς οσπίν’ ατ’ έζηνεν με τα αποφάεια τ’ εσύρ’ ναν ατόν, άμον σκυλλίν οι χουζμακιάρ τη ταττάς ατ’ κ’ εκάουτον η καρδία τ΄ […]» (μτφ: «Έβλεπε τους γονείς του και τη γυναίκα του να μπαίνουν και να βγαίνουν και αυτός σαν ξένος και επαίτης εκεί μέσα στο ίδιο του το σπίτι, ζούσε με τα αποφάγια που τον έριχναν σαν να ήταν κανένας σκύλος οι υπηρέτες του πατέρα του, και καίγονταν η ψυχή του»).
Στις 29 του μήνα γιορτάζει η Αγία Μαρία η Αιγυπτία, μια άλλη μεγάλη μορφή της Χριστιανοσύνης που με την μετάνοιά της δεν κέρδισε μόνο τον παράδεισο αλλά και την αγιοσύνη.
Καλώς μας ήρθε λοιπόν ο «λαμπρολάγγευτον ο Μάρτ’ ς», που λιώνει τα χιόνια, φέρνει τα χελιδόνια και ας κάνει και τις τρέλες του! Καλό μας μήνα!
Αλεξία Ιωαννίδου
