Μαγκαντάν και Κολιμά: Οι Έλληνες στις άγονες περιοχές της σοβιετικής Άπω Ανατολής

Στις 15 Δεκεμβρίου του 1937 στη Σοβιετική Ένωση άρχισε η εφαρμογή του διατάγματος υπ’ αριθμόν 50215, που αφορούσε τους Έλληνες όλης της χώρας. Με την υπογραφή του λαϊκού κομισάριου Εσωτερικών Υποθέσεων της ΕΣΣΔ Νικολάι Γιεζόφ, στις 11 Δεκεμβρίου, κρίθηκε η μοίρα δεκάδων χιλιάδων αθώων ανθρώπων στην παραγωγική ηλικία από 18 ως 55 ετών.

Οι μαζικές διώξεις των Ελλήνων πήραν την ονομασία «Ελληνική Επιχείρηση».

Οι διώξεις του 1937 δεν αφορούσαν μόνο τους Έλληνες. Αυτές οι δυο χρονιές αποτυπώθηκαν στη μνήμη όλου του σοβιετικού λαού ανεξάρτητα από την εθνική καταγωγή ως έτη της απίστευτης τραγωδίας. Κάποιοι διώχτηκαν με το κριτήριο την εθνικότητα, κάποιοι απλά ονομάστηκαν «εχθροί του λαού» με τις κατασκευασμένες ενοχοποιήσεις.

Στρατόπεδα στον ποταμό Κολιμά

Η γεωγραφία των περιοχών, που δέχτηκαν εκατομμύρια φυλακισμένους στα πλαίσια των σταλινικών διώξεων, σχετίζεται με τα εκατομμύρια τετραγωνικών χιλιομέτρων από τα Ουράλια Όρη μέχρι την Άπω Ανατολή. Ιδιαίτερη θέση σε αυτό το εγχείρημα κατέχουν οι περιοχές πάνω από τον πολικό κύκλο. Οι εκτελεσμένοι ήταν εκατομμύρια. Όσοι δεν εκτελέστηκαν στάλθηκαν στα στρατόπεδα της Γκουλάγκ (Κεντρική Διεύθυνση Σωφρονιστικών Στρατοπέδων Εργασίας του Ν.Κ.Β.Ντ, του υπουργείου Εσωτερικών της ΕΣΣΔ, του υπουργείου Δικαιοσύνης ΕΣΣΔ). Το σύστημα των στρατοπέδων της Γκουλάγκ άρχισε να σχηματίζεται από το 1919, την περίοδο του εμφυλίου πολέμου στη Ρωσία μετά την επανάσταση των μπολσεβίκων.

Τα μεγαλύτερα αγαθά της Σιβηρίας και της Άπω Ανατολής είναι ο χρυσός και το ασήμι και κάποιοι έπρεπε αποτελέσουν το εργατικό δυναμικό των περιοχών αυτών χωρίς να πληρώνονται και χωρίς να μιλούν για δικαιώματα τους.

Παρά τις απέραντες αποστάσεις ανάμεσα στα στρατόπεδα, υπάρχει μια περιοχή που έχει θέση όχι μόνο στον χάρτη αλλά και στις συνειδήσεις των «εχθρών του λαού» και των απογόνων τους μέχρι τις μέρες μας. Είναι η περιοχή γύρω από τον ποταμό Κολιμά στην περιφέρεια της πόλης Μαγκαντάν στην Άπω Ανατολή. Οι 100 πρώτοι φυλακισμένοι έφθασαν σε αυτήν την περιοχή το 1932. Αυτή η ομάδα των πρώτων κρατούμενων ίδρυσε το Σεββοστλάγκ (Βορειοανατολικό Σωφρονιστικό Στρατόπεδο Εργασίας). Το 1933 στην περιοχή του Κολιμά έφθασε η πρώτη μεγάλη ομάδα φυλακισμένων, που αριθμούσε 23.084 άτομα.

Συνολικά ιδρύθηκαν 8 τμήματα του Σεββοστλάγκ, οι ονομασίες των οποίων σχετίζονταν με τη γεωγραφική τους θέση. Επικεφαλής της ίδρυσης των στρατοπέδων στην περιοχή ήταν ο Εντουάρντ Μπέρζιν, διευθυντής της Νταλτρόι (Κρατική Επιχείρηση Ανοικοδόμησης της Άπω Ανατολής). Στην ακτή Ναγκάεφ από δυο μικρά χωριά δημιουργήθηκε η πόλη Μαγκαντάν, πρωτεύουσα της ευρύτερης περιοχής και άτυπη πρωτεύουσα όλων των στρατοπέδων στις συνειδήσεις του κόσμου.

Από το Σεπτέμβριο ως το Νοέμβριο του 1937 η τρόικα της τοπικής Ν.Κ.Β.Ντ καταδίκασε σε θάνατο 2.428 άτομα. Από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης του Κολιμά πέρασαν από 700.000 ως 850.000 φυλακισμένοι.

Εκτελέστηκαν και πέθαναν από τις κακουχίες πάνω από 130.000 άτομα – Ρώσοι, Ουκρανοί, Τάταροι, Έλληνες και πολλοί άλλοι.

Οι Έλληνες της Άπω Ανατολής

Οι Έλληνες φυλακισμένοι αναφέρονται στις λίστες των κρατουμένων των στρατοπέδων του Κολιμά και πιο νωρίς από το 1937. Από το Δεκέμβριο αυτής της χρονιάς ο αριθμός των Ελλήνων κρατουμένων αυξήθηκε κατά πολύ.

Δεν μπορεί να αφήσει χωρίς συναίσθημα ίσως κανέναν στον κόσμο η περίπτωση του Λάζαρου Αναστασιάδη, που φυλακίστηκε στις 16 Δεκεμβρίου 1937 στην ηλικία των 79 ετών και πέθανε στις 24 Σεπτεμβρίου 1938. Ο πιο ηλικιωμένος Έλληνας του Κολιμά γεννήθηκε το 1858 στα Σούρμενα του Πόντου. Το 1921 στην προσπάθειά του να γλυτώσει από τους Τούρκους έφθασε στο ελληνικό χωριό Σρόμα κοντά στο Σουχούμι. Η μοίρα του Λάζαρου δεν τον ήθελε μοναχικό στη λίστα των «εχθρών του λαού». Στις 20 Φεβρουαρίου 1938 φυλακίστηκε και ο σαραντάχρονος γιος του Ηλίας. Μέχρι τον Ιούλιο του 1938 ο πατέρας και γιος ήταν μαζί στη φυλακή της Ντράντα. Καταδικάστηκαν σε 10ετή κάθειρξη. Με μικρή χρονική διαφορά και οι δυο έφθασαν μέσω της Τιφλίδας στο Βλαδιβοστόκ. Ο Λάζαρος στις 21 Σεπτεμβρίου του 1938, ο Ηλίας στις 15 Οκτωβρίου. Ο πατέρας πέθανε σχεδόν αμέσως, ο γιος πέθανε στις 6 Νοεμβρίου της ίδιας χρονιάς.

Όπως δείχνουν τα αρχεία, οι Έλληνες στο Βλαδιβοστόκ απεβίωναν ένας-ένας κάθε μέρα, πριν ακόμα φθάσουν στα σωφρονιστικά στρατόπεδα. Ανάμεσα στο Βλαδιβοστόκ και την ακτή Ναγκάεφ κυκλοφορούσαν τέσσερα ατμόπλοια. Αργότερα για τη μεταφορά των φυλακισμένων χρειάστηκαν και άλλα πλοία. Τα αγόρασαν στο εξωτερικό. Το 1938 μετέφεραν από τις ΗΠΑ άλλο ένα ατμόπλοιο, το οποίο ονόμασαν «Ιντιγκίρκα». Με κάθε δρομολόγιο στο Μαγκαντάν μετέφεραν από 2.000 ως 5.000 φυλακισμένους. Το καράβι «Ντζούρμα» ήταν φτιαγμένο ειδικά για τη μεταφορά φυλακισμένων. Στις τέσσερις γωνίες του είχαν προστεθεί σκοπιές.

Τα καράβια πρώτα κατευθύνονταν προς την ακτή Ναχόντκα για να φορτώσουν τρόφιμα. Όπως περιέγραψε ένας από τους φυλακισμένους, μετά τη Ναχόντκα ξεκινούσε ταξίδι στα ήρεμα νερά της Θάλασσας της Ιαπωνίας. Το τέταρτο εικοσιτετράωρο τα καράβια έμπαιναν στη Θάλασσα του Οχότσκ και ξεκινούσε η θαλασσοταραχή. Όλοι βασανίζονταν με τη συνεχή ναυτία. Το άλλο εικοσιτετράωρο ξεκίνησε η πραγματική φουρτούνα. Οι προσευχές στον Θεό για τη συγχώρεση των αμαρτιών δεν σταματούσαν. Δεν υπήρχε άτομο, που δεν ήταν ξαπλωμένο στους χώρους κράτησης. Στο κάτω μέρος των καραβιών δεν έφτανε ο αέρας. Οι καρδιοπαθείς και ασθματικοί δεν άντεχαν. Για φαγητό στους φυλακισμένους έδιναν αλατισμένο ψάρι, μετά από το οποίο όλους τους βασάνιζε η αβάσταχτη δίψα.

Από το 1934 ως το 1956 στο Μαγκαντάν μεταφέρθηκαν 1.500-1.600 Έλληνες. Συνολικά σε όλη την επικράτεια της ΕΣΣΔ φυλακίστηκαν γύρω στις 35.000 Έλληνες.

Το μεγαλύτερο μέρος αυτών των άτυχων ανθρώπων εκτελέστηκε κοντά στους τόπους κατοικίας τους. Οι διώξεις του 1937-38 δεν είχαν ταξικό χαρακτήρα. Οι Έλληνες φυλακίστηκαν και εκτελέστηκαν επειδή ήταν Έλληνες.

Οι Αρχές δεν εκτίμησαν ούτε πολιτικές πεποιθήσεις, ούτε τη συμμετοχή τους στους αγώνες του Κομμουνιστικού Κόμματος. Οι εθνικές επιχειρήσεις ήταν πολλές, όμως η «Ελληνική Επιχείρηση» ήταν η πιο αιματηρή της περιόδου της Μεγάλης Τρομοκρατίας. Έτσι ονομάστηκαν οι διώξεις που ξεκίνησαν από το 1919 και δεν σταμάτησαν μέχρι το 1953. Το 20ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ καταδίκασε τις πολιτικές διώξεις και την πολιτική του Στάλιν. Οι αθώοι σοβιετικοί πολίτες, που εκτελέστηκαν, χάθηκαν στα στρατόπεδα της Γκουλάγκ, γύρισαν στα σπίτια τους με τραυματισμένη ψυχή και καταστραμμένη υγεία, δεν θεωρούνταν πια εχθροί του λαού, στον οποίον ανήκαν.

Οι Έλληνες της Ρωσίας στις 10 Σεπτεμβρίου 2011 εγκαινίασαν στη πόλη Μαγκαντάν της Άπω Ανατολής το μνημείο, αφιερωμένο στους Έλληνες, θύματα των σταλινικών διώξεων.

Βασίλης Τσενκελίδης, ιστορικός