Την ελληνοτουρκική συμφωνία της 29ης Οκτωβρίου 1930 μεταξύ του Ελευθέριου Βενιζέλου και του τότε πρωθυπουργού της Τουρκίας Ισμέτ Ινονού στην Άγκυρα επικαλέστηκε ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης ως παράδειγμα για την νέα προσέγγιση Ελλάδας-Τουρκίας, στις κοινές δηλώσεις με τον πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος με την υπογραφή τότε του ελληνοτουρκικού «Συμφώνου Φιλίας, Ουδετερότητας, Συνδιαλλαγής και Διαιτησίας» λίγα χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή θέλησε εμπράκτως να επιλύσει κάθε διαφωνία με την Τουρκία, γιατί θεωρούσε πως μόνο μέσα από μια τέτοια κίνηση θα μπορούσε η χώρα να γυρίσει σελίδα.
Κύριος στόχος του Βενιζέλου ήταν η διασφάλιση των συνόρων που είχαν οριστεί με τη Συνθήκη της Λοζάνης το 1923, τόσο με την Τουρκία όσο και με το βορρά.
Η Τουρκία είχε υπερβολικές αξιώσεις για αποζημιώσεις και δεν αρκείτο στον καταφανώς αρνητικό για την Ελλάδα συμψηφισμό περιουσιών και πληθυσμών, αισθανόμενη πιο ισχυρή διπλωματικά. Στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας ο Ελευθέριος Βενιζέλος αποδέχθηκε όμως την οριστική απώλεια των περιουσιών που άφησαν πίσω τους στην Τουρκία 1,5 εκατομμύρια πρόσφυγες μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Ο Βενιζέλος υιοθέτησε την άποψη ότι η αξία των μουσουλμανικών κτημάτων συνέπιπτε με την αξία των περιουσιών των Ελλήνων. Αλλά οι περιουσίες των Τούρκων –κυρίως αγροτικά κτήματα, τσιφλίκια, δασικές εκτάσεις– ήταν εύκολα υπολογίσιμες. Από την άλλη όμως τα αστικά ακίνητα, οι επιχειρήσεις, οι καταθέσεις των Ελλήνων στη Μικρά Ασία δεν ήταν δυνατόν να σταθμιστούν με απόλυτη ακρίβεια.
Το τίμημα της ρεαλιστικής στροφής του Βενιζέλου με την υπογραφή του ελληνοτουρκικού συμφώνου φιλίας δεν ήταν αμελητέο. Αντιθέτως, για πρώτη φορά τον έφερε αντιμέτωπο με τους πρόσφυγες για τους οποίους έως τότε ήταν «ο σωτήρας της πατρίδας».
Με τη συμφωνία του 1930 η περιουσία των ανταλλάξιμων μουσουλμάνων στην Ελλάδα και των Ελλήνων στην Τουρκία πέρασε αντίστοιχα στην κατοχή της ελληνικής και της τουρκικής κυβέρνησης. Ο Βενιζέλος πέτυχε το στόχο του, αλλά ταυτόχρονα εξόργισε και τους πρόσφυγες.
Οι κατηγορίες κατά του Βενιζέλου
Η επικύρωση της συμφωνίας στο ελληνικό Κοινοβούλιο έγινε σε τεταμένη ατμόσφαιρα. Ειπώθηκαν εκφράσεις όπως «πρόκειται περί ολεθρίων συμφωνιών, αίτινες επεσφράγισαν την εθνικήν καταστροφήν διά νέων, ανυπολογίστων, αδικαιολογήτων και ασκόπων του ελληνισμού θυσιών».
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος κατηγορήθηκε για την «απεμπόλησιν πολιτίμων του ελληνισμού δικαιωμάτων, έσπευσεν προς τον κρημνόν, προς την αυτοκτονίαν, διά της εκουσίας αποξενώσεώς μας από τιμαλφεστάτων συμφερόντων εκ των οποίων ουδέν περιεσώσαμεν, τα οποία εθυσιάσαμεν άνευ λόγου, όλα μέχρις ενός».
Από την πλευρά του, ο Βενιζέλος εξήγησε στο Κοινοβούλιο ότι εάν δεν γινόταν η συμφωνία αυτή θα δηλητηριάζονταν οι σχέσεις των δύο χωρών και ότι η Ελλάς θα προέβαινε σε μεγάλες δαπάνες εξοπλισμών.
Η δυσαρέσκεια του προσφυγικού κόσμου –που ήταν η εκλογική ραχοκοκαλιά του κόμματος των Φιλελευθέρων του Βενιζέλου– εκφράστηκε στις εκλογικές αναμετρήσεις του 1932 και κυρίως του 1933, σημαίνοντας και το πολιτικό τέλος του μεγάλου Κρητικού πολιτικού. Ήταν οι ίδιοι άνθρωποι που το 1928 είχαν ψηφίσει σχεδόν ομόφωνα το κόμμα των Φιλελευθέρων και διατηρούσαν για τον Βενιζέλο την εικόνα του ελευθερωτή. Τώρα έβλεπαν τον ίδιο άνθρωπο να ακολουθεί μια πολιτική συμφιλίωσης με τον προαιώνιο εχθρό.
Το Σύμφωνο της Άγκυρας ήταν η τελευταία πράξη του δράματος του μικρασιατικού ελληνισμού, καθώς αποτέλεσε έναν οδυνηρό συμβιβασμό της εξίσωσης των περιουσιών των Ελλήνων που εγκατέλειψαν στη Μικρά Ασία με εκείνες των μουσουλμάνων που ανταλλάχθηκαν από την Ελλάδα, σε εφαρμογή της Συνθήκης της Λοζάνης.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε αναγκαστικά επιλέξει μια προωθημένη για τα μέτρα της εποχής πολιτική κατευνασμού της Τουρκίας, αποδεχόμενος εκτός από τον αμοιβαίο συμψηφισμό των απαιτήσεων και την καταβολή πολεμικής αποζημίωσης στους Τούρκους. Παράλληλα είχε δημιουργηθεί και μια νέα κατάσταση σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής, την οποία ο Βενιζέλος ήταν αδύνατον να μην συνεκτιμήσει – όσο και αν τελικά η συμφωνία αυτή προκάλεσε τον «πολιτικό θάνατο» του Μεγάλου Κρητικού.
