Καλώς ήρθαν τα σύννεφα και φέραν τον αγέρα,
και φέραν τους Αρτακηνούς που λείπανε στα ξένα.
Όσοι καθόμαστε εδώ να αράδα την αράδα,
να μας φυλάει Παναγιά και η Αγια-Τριάδα.
Φέτος συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη Συνθήκη της Λοζάνης αλλά και από τότε που η Νέα Αρτάκη, η δεύτερη μεγαλύτερη σε πληθυσμό πόλη της Εύβοιας, υποδέχθηκε προσφυγικούς πληθυσμούς και πήρε το όνομά της από την αρχαία ελληνική αποικία των Μιλησίων στη νότια πλευρά της Θάλασσας του Μαρμαρά.
Από την Κύζικο στην Εύβοια
Οι Αρτακηνοί αφού εγκατάλειψαν την ιστορική πατρίδα στη Μικρασία εγκαταστάθηκαν προσωρινά στις καπναποθήκες του Καραμπουρνού, στο… περιβόητο λοιμοκαθαρτήριο της Καλαμαριάς – πολλοί έχασαν τη ζωή τους από κακουχίες και αρρώστιες. Αρκετοί πρόσφυγες, μη μπορώντας να περιμένουν, εγκαταστάθηκαν στη Χαλκιδική, στην Καβάλα και στο Άργος Ορεστικό.
Η Νέα Αρτάκη επελέγη από μια επιτροπή… ειδικού σκοπού, λόγω της μορφολογίας (παραθαλάσσια, για τους ψαράδες) αλλά και επειδή ήθελαν να είναι κοντά στην Αθήνα για να εμπορεύονται τα προϊόντα τους. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό που μέτρησε υπέρ ήταν οι ακτές που θύμιζαν πάρα πολύ την Αρτάκη Κυζίκου.
Η πρώτη εγκατάσταση έγινε στις 25 Σεπτεμβρίου 1923. Οι πρόσφυγες ήταν κυρίως από την Αρτάκη Κυζίκου Μικράς Ασίας, και τα χωριά της Κυζικηνής Χερσονήσου.
Τα πρώτα χρόνια οι συνθήκες διαβίωσης ήταν πάρα πολύ άσχημες, διότι η περιοχή ήταν ελώδης και βραχώδης. Η αρχική κύρια διαμονή των κατοίκων ήταν σκηνές. Στη συνέχεια, με τη βοήθεια και του κράτους, οι πρόσφυγες χρησιμοποίησαν ως οικοδομικά υλικά, τις πέτρες που έβγαζαν από τα χωράφια, νερό και λάσπη για να χτίσουν τις πρώτες κατοικίες, τα λεγόμενα προσφυγικά σπίτια, κάποια από τα οποία διασώζονται μέχρι και σήμερα. Μεγάλη βοήθεια για την ανοικοδόμηση της Νέας Αρτάκης έδωσαν οι Εν Αμερική Αρτακηνοί.
Με τις… ευλογίες της αρχόντισσας Βουδούρη
Ο ντόπιος πληθυσμός ήταν κυρίως κάτοικοι του οικισμού Βατώντα, οι οποίοι ήταν κολίγοι της οικογένειας Βουδούρη. Υπήρχε η αρχόντισσα Βουδούρη που διαχειρίζονταν το τσιφλίκι της οικογένειας· σε αυτή απευθύνθηκε η επιτροπή των Αρτακηνών, καθώς έπρεπε να συμφωνήσει για την εγκατάσταση των προσφύγων.
Οι επισκέψεις ήταν αλλεπάλληλες, όμως εκείνη δεν συμφωνούσε να τους δεχθεί. Οι αντιρρήσεις της κάμφθηκαν όταν ένα μέλος της επιτροπής άφησε στον οικονόμο της την επαγγελματική κάρτα που είχε στην Αρτάκη Κυζίκου, στη γαλλική γλώσσα. Τότε η Βουδούρη κατάλαβε ότι είχε να κάνει με μορφωμένους άστους και όχι με ρακένδυτους χωριάτες όπως του νόμιζε.
Οι σχέσεις με τους ντόπιους ήταν καλές, με εξαίρεση κάποιους Χαλκιδαίους που τα πρώτα χρόνια διακατέχονταν από καχυποψία και ρατσισμό. Μετά δε τον Β’ Παγκόσμιο και την Κατοχή άρχισαν να δημιουργούνται κοινωνικές και επαγγελματικές σχέσεις, διότι οι ψαράδες της Αρτάκης έσωσαν τη Χαλκίδα από την πείνα.
Το κύριο επάγγελμα των περισσοτέρων Αρτακηνών ήταν η αλιεία. Όταν ήρθαν στη Νέα Αρτάκη βρήκαν τον Βόρειο Ευβοϊκό γεμάτο ψάρια. Με τους τρόπους αλιείας που γνώριζαν και με τα δίχτυα που είχαν στην ιστορική πατρίδα (τα οποία ήταν άγνωστα στην περιοχή), κατάφεραν και δημιούργησαν έναν από τους μεγαλύτερους αλιευτικούς στόλους στην Ελλάδα.
Από την πρώτη περίοδο της εγκατάστασης διασώζεται μόνο το 1ο Δημοτικό Νέας Αρτάκης, το οποίο χτίστηκε το 1932 και θυμίζει το Αρρεναγωγείο της Αρτάκης Κυζίκου.
Σύλλογος Απανταχού Αρτακηνών-Κυζικηνών
Το 1963 ιδρύθηκε στην Αθήνα ο Σύλλογος Απανταχού Αρτακηνών-Κυζικηνών· στη συνέχεια η έδρα μεταφέρθηκε στην Νέα Αρτάκη. Καταστατικός σκοπός του η διατήρηση της ιστορίας και της λαογραφίας της Κυζικηνής Χερσονήσου και η ανάδειξη των ηθών και των εθίμων της περιοχής.
Πρόκειται για ένα δραστήριο σωματείο με πολλές πολιτιστικές δράσεις, πρωτίστως δε και με την ίδρυση και λειτουργία του Λαογραφικού Μουσείου Νέας Αρτάκης, το 2014.
Εκεί φιλοξενούνται και φυλάσσονται 530 εκθέματα-κειμήλια. Είναι η αναπαράσταση ενός σπιτιού, της Αρτάκης Κυζίκου και της Νέας Αρτάκης των πρώτων χρόνων της εγκατάστασης. Ο χώρος είναι επισκέψιμος όλο το χρόνο για ξεναγήσεις.
Το 2019 στο λιμάνι της Νέας Αρτάκης διοργανώθηκε το 1ο Festival Μικρασιατικών Γεύσεων. Η εκδήλωση επαναλήφθηκε πέρσι και φέτος με ανάλογη επιτυχία.
