Σύμφωνα με πρόσφατες προβλέψεις, το 2050 η Γη θα φιλοξενεί 9,8 δισεκατομμύρια κατοίκους. O αριθμός αυτός, ο οποίος αντιστοιχεί σε αύξηση περίπου 30% του παγκόσμιου πληθυσμού σε σχέση με τον σημερινό εκτιμώμενο πληθυσμό των 7,5 δισ., εγείρει διάφορες ανησυχίες αναφορικά με τον κίνδυνο του υπερπληθυσμού της Γης και τους διαμορφούμενους πληθυσμιακούς συσχετισμούς μεταξύ των κρατών του κόσμου.
Μολονότι τα συμβατικά στοιχεία της οικονομικής και στρατιωτικής δύναμης βρίσκονται συχνά στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος, λίγοι παράγοντες επηρεάζουν τον μακροπρόθεσμο ανταγωνισμό μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων και των αντιπάλων κρατών τόσο πολύ όσο οι αλλαγές στο μέγεθος, οι ικανότητες και τα χαρακτηριστικά των εθνικών πληθυσμών.
- Το 1850 o πληθυσμός των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής ήταν 23 εκατομμύρια, δηλαδή μόνο 13 εκατομμύρια περισσότερα από τη Γαλλία. Σήμερα ο πληθυσμός των ΗΠΑ ανέρχεται στα 330 εκατομμύρια και είναι μεγαλύτερος από όσο της Γαλλίας, της Αγγλίας, της Ιταλίας, της Γερμανίας και της Ελλάδας μαζί. Για περισσότερο από έναν αιώνα, επίσης, οι ΗΠΑ διαθέτουν συνεχώς το καλύτερα εκπαιδευμένο και καταρτισμένο εργατικό και επιστημονικό προσωπικό στον κόσμο. Τα παραπάνω δημογραφικά στοιχεία, περισσότερο και από τη γεωγραφία, τους φυσικούς πόρους και την εξωτερική πολιτική, εξηγούν καλύτερα γιατί η χώρα αυτή αναδύθηκε ως η κυρίαρχη στρατιωτική και οικονομική δύναμη στον κόσμο, μια θέση που παρά τις προκλήσεις εξακολουθεί να κατέχει ακόμα και σήμερα. Επιπλέον, λόγω της ελεγχόμενης και συνεχιζόμενης υποδοχής και ενσωμάτωσης μεταναστών, καθώς και του υψηλότερου δείκτη γονιμότητας μεταξύ των πλέον εύπορων κοινωνιών του κόσμου, το 2040 οι ΗΠΑ θα αριθμούν περί τα 380 εκατομμύρια, με το νεανικό τους πληθυσμό να ξεπερνάει σε αναλογία κάθε άλλη πλούσια χώρα στον κόσμο.
- Η Κίνα, με πληθυσμό 1,4 δισ. κατοίκων, θεωρείται ο κυριότερος αντίπαλος των ΗΠΑ. Τις τελευταίες τέσσερεις δεκαετίες έχει τον υψηλότερο ρυθμό ανάπτυξης στην παγκόσμια ιστορία, και με όρους σχετικής ισοδυναμίας αγοραστικής δύναμης κατέχει την μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου. Η ραγδαία ανάπτυξη της Κίνας οφείλεται στις οικονομικές μεταρρυθμίσεις που εφαρμόστηκαν μετά το 1978, στην ενίσχυση της μόρφωσης και της υγείας του πληθυσμού της, αλλά και στον διπλασιασμό του εργατικού δυναμικού της χώρας. Με βάση τα συγκεκριμένα στοιχεία, εύκολα θα προέκυπτε το συμπέρασμα ότι η Κίνα θα ξεπεράσει τις ΗΠΑ και θα καταστεί η πρώτη παγκόσμια υπερδύναμη. Όμως η δημογραφική της εξέλιξη αμφισβητεί ή θα καθυστερήσει την προοπτική αυτή, καθώς το εργατικό της δυναμικό, κυρίως το νεανικό, θα μειωθεί κατά 100 εκατομμύρια μέχρι το 2040, ως συνέπεια του περιορισμού των γεννήσεων που είχαν επιβληθεί από το 1979 έως το 2015. Επιπλέον, ενώ οι επόμενες γενιές θα είναι καλύτερα εκπαιδευμένες, ο μέσος όρος μόρφωσης θα υπολείπεται ακόμα έναντι των ΗΠΑ. Η πληθυσμιακή πρωτοπορία της Κίνας θα υποσκελιστεί από την Ινδία, η οποία το 2050 θα αριθμεί 1,7 δισ. έναντι του 1,35 δισ. σήμερα.
- Για τη Ρωσία το δημογραφικό πλαίσιο δεν είναι ιδιαίτερα ευοίωνο. Το Κρεμλίνο βλέπει τον εαυτό του ως μια παγκόσμια δύναμη, η αντίληψη αυτή όμως δεν συνάδει με τους ανθρώπινους πόρους που έχει στη διάθεσή του. Το προσδόκιμο ζωής στη Ρωσία των 150 εκατομμυρίων υπολείπεται έναντι των άλλων μεγάλων δυνάμεων. Παρά την υψηλή μόρφωση, η χώρα υστερεί στην καινοτομία και την υψηλή τεχνολογία, πλην της στρατιωτικής. Η Ρωσία μοιάζει σαν μια τυπική ευρωπαϊκή χώρα με γηράσκοντα και συρρικνούμενο πληθυσμό. Το φαινόμενο αυτό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως το σύγχρονο «ρωσικό παράδοξο». Τα δυσμενή δημογραφικά στοιχεία, θα την υποχρεώσουν μελλοντικά να αναζητήσει τη συμμαχία της Δύσης ή της Κίνας, αφού θα καταστεί εξαιρετικά δυσχερής η βελτίωση ή η διατήρηση της ισχύος της, παρά τον φυσικό της πλούτο.
- Η οικονομία της Ευρωπαϊκής Ένωσης των 512 εκατομμυρίων κατέχει σημαντική θέση στον κόσμο, και με όρους συναλλαγματικής ισοτιμίας ξεπερνάει ακόμα και αυτήν της Κίνας. Οι κάτοικοι των χωρών μελών της ΕΕ κατέχουν υψηλά επίπεδα εκπαίδευσης, απολαμβάνουν ένα καλό επίπεδο υγείας και διακρίνονται για την υψηλή παραγωγικότητά τους. Ενώ από τη δεκαετία του 1980 οι γεννήσεις υπολείπονται έναντι των θανάτων, λόγω της συνεχούς μετανάστευσης αναβάλλεται η συρρίκνωση του εργατικού δυναμικού και επιβραδύνεται η γήρανση του πληθυσμού της ΕΕ. Οι μεγάλες μεταναστευτικές ροές στην Ευρώπη, σε αντίθεση με τις ΗΠΑ, είναι δύσκολα ενσωματούμενες, η συντριπτική τους πλειοψηφία προέρχεται από φτωχές μουσουλμανικές χώρες και οι πολιτισμικές συγκρούσεις είναι πρόδηλα ανησυχητικές.
Η παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη μετά τον Β΄ ΠΠ αποδίδεται σε δύο κυρίως παράγοντες : στη βελτίωση του ανθρώπινου δυναμικού (εκπαίδευση, υγεία, προσδόκιμο ζωής, ηλικιακή σύνθεση, ενσωμάτωση, και άλλους παράγοντες που καθορίζουν την δυναμική των εργαζομένων), καθώς επίσης και στο ευνοϊκό επιχειρηματικό κλίμα το οποίο επέτρεψε την απελευθέρωση της παραγωγικής δραστηριότητας. Το ανθρώπινο κεφάλαιο έχει σημαντικές επιπτώσεις στην οικονομία, π.χ. για κάθε χρόνο αύξησης στο προσδόκιμο ζωής παρατηρείται μόνιμη αύξηση στο κατά κεφαλή εισόδημα κατά 4%, επίσης για κάθε επιπλέον χρόνο εκπαίδευσης παρατηρείται αύξηση 10% στο κατά κεφαλήν ΑΕΠ. Οι μεγάλες διαφορές στο ανθρώπινο κεφάλαιο προκαλούν χάσματα στην οικονομική παραγωγικότητα μεταξύ των χωρών, μεγαλύτερα σήμερα από ότι οποιαδήποτε άλλη φορά στην ιστορία. Σύμφωνα με εκτιμήσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας, για παράδειγμα, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Ιρλανδίας ήταν το 2018 σχεδόν τριπλάσιο από το αντίστοιχο της Ελλάδας (27.809 $) και 100 φορές μεγαλύτερο από το αντίστοιχο της Κεντροαφρικανικής Δημοκρατίας (726 $). Οι διαφορές αυτές δεν είναι σταθερές, τα κράτη μπορούν να αυξήσουν το ανθρώπινο κεφάλαιο γρηγορότερα από ό,τι πριν με τη χρήση της τεχνολογίας και της επιστήμης και να αμβλύνουν τα τεράστια οικονομικά χάσματα.Η Σουηδία αύξησε το προσδόκιμο ζωής από τα 50 στα 80 χρόνια από το 1886 μέχρι το 2005, ενώ η Νότια Κορέα πέτυχε τη βελτίωση αυτήν από το 1950 έως το 2009.
Και ενώ αυτά συμβαίνουν μεταξύ των υπερδυνάμεων του κόσμου, οι δημογραφικές εξελίξεις δεν μπορούν να αφήσουν ανεπηρέαστη την συγκριτική ισχύ μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας.
Το 1923, αμέσως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, ο πληθυσμός της Ελλάδας ήταν 6,5 εκατομμύρια, ενώ της Τουρκίας ήταν 13 εκατομμύρια. Το 2050 ο πληθυσμός της Τουρκίας θα αγγίξει τα 94 εκατομμύρια, ενώ την ίδια εποχή ο ελληνικός πληθυσμός εκτιμάται ότι θα βρίσκεται μεταξύ 8 και 10 εκατομμυρίων, με έναν στους τρεις κατοίκους να είναι μεγαλύτερος των 65 χρόνων. Οι γεννήσεις πλέον στη χώρα μας είναι πολύ λίγες και αντιστοιχούν σε 1,3 ανά ζευγάρι, αριθμός πολύ χαμηλότερος από τον απαιτούμενο αριθμό γεννήσεων για την αναπλήρωση του πληθυσμού (2,1 παιδιά ανά γυναίκα). Το 2017 ο πληθυσμός της χώρας μειώθηκε κατά 36.000, όσοι είναι περίπου οι κάτοικοι μιας μικρής επαρχιακής πόλης. Από το 2008 μετανάστευσαν (brain drain – διαρροή εγκεφάλων) περίπου 430.000 νέοι, στην πλειονότητά τους μορφωμένοι, με συνέπεια να έχει υποχωρήσει το μέσο μορφωτικό επίπεδο της ελληνικής κοινωνίας. Η Ελλάδα δεν χάνει μόνο αυτούς τους πολίτες για την εκπαίδευση των οποίων έχει δαπανήσει σημαντικά ποσά, αλλά χάνει και τα παιδιά τους. Ο αριθμός των μεταναστών που ζει στην Ελλάδα ανέρχεται στα 1,25 εκατ., γεγονός που συγκρατεί μεν τη δημογραφική κατάρρευση της χώρας, χωρίς να μπορεί όμως να καλύψει το μορφωτικό κενό που δημιουργεί η μετανάστευση των νέων επιστημόνων. Τα προαναφερθέντα στοιχεία, σε συνδυασμό με το δυσθεώρητο χρέος, επιδρούν αρνητικά στη χαμηλή παραγωγικότητα και την ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας, στους χαμηλούς ρυθμούς αύξησης του ΑΕΠ αλλά και την υστέρηση στην έρευνα και την καινοτομία, ως συνέπεια της περιορισμένης ώθησης στην οικονομία των νέων επιστημόνων και των επενδύσεων.
Οι δημογραφικές εξελίξεις στον κόσμο και τη χώρα μας καθορίζουν το πλαίσιο και υποδεικνύουν τις πολιτικές που επιβάλλεται να ακολουθηθούν προκειμένου να εξασφαλιστεί η άμυνα της χώρας και να διασφαλιστεί η επιβίωση του ελληνισμού ως διακριτής οντότητας.
Γιώργος Μουρουζίδης
- Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην εφ. Μακεδονία της Κυριακής (30/6/2019).
