«Αυτός που βλέπετε στη φωτογραφία, πάνω στο άλογο ανάμεσα στους Πόντιους αντάρτες, είναι ο παππούς μου, ο Νικολάφεντης Μουρατίδης, ένας από τους εθνομάρτυρες του Ακ Νταγ Ματέν». Στην άλλη άκρη της τηλεφωνικής γραμμής βρίσκεται ο Νίκος Μουρατίδης, και η φωτογραφία που έφτασε στο pontosnews.gr, και στην οποία αναφέρεται, είναι μια από τις πιο χαρακτηριστικές ιστορικές απεικονίσεις του ποντιακού αντάρτικου.
Λίγες μέρες μετά, στο σπίτι του στη Νέα Σμύρνη, η πρώτη ερώτηση που του κάνω είναι το πώς είναι σίγουρος ότι στη φωτογραφία, από το αρχείο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, απεικονίζεται ο Νικολάφεντης.
«Ήταν ο μοναδικός στην περιοχή που είχε άσπρο άλογο. Τον αναγνώρισε ο πατέρας μου, ο Αβραάμ Μουρατίδης. Η τελευταία φορά που τον είδε ήταν πριν καταδικαστεί σε θάνατο στην αγχόνη από τα Δικαστήρια Ανεξαρτησίας της Αμάσειας. Η κατηγορία ήταν ότι χρηματοδοτούσε το αντάρτικο για την ανεξαρτησία του Πόντου», μου εξηγεί. Στη συνέχεια μου περιγράφει πώς ο πατέρας του, βαριά άρρωστος στο νοσοκομείο, αρνούνταν να έχει πάνω από το κρεβάτι του τον ειδικό γάντζο για να μπορεί να σηκώνεται· του θύμιζε κρεμάλα, και την τύχη του πατέρα του.
Ψηφίδα-ψηφίδα οι απόγονοι της οικογένειας του Νικολάφεντη Μουρατίδη προσπαθούν να συνθέσουν την ιστορία του πιο πλούσιου ομογενή του Μεταλλείου, συγκεντρώνοντας μαρτυρίες και όσες γραπτές αναφορές μπορούν να βρουν. Ο Νίκος Μουρατίδης, και η αδερφή του Φώφη, είναι τα τελευταία εν ζωή εγγόνια.
Το αρχείο του Ν. Μουρατίδη περιλαμβάνει συμβόλαια και μετοχές του παππού του (φωτ.: Βασίλης Τσενκελίδης)
«Να, δείτε τι έφερε μαζί της η οικογένεια. Μετοχές των μεταλλείων, τίτλοι κυριότητας –τα οθωμανικά ταπί–, καρνέ επιταγών, επιστολικά δελτάρια της εμπορικής αλληλογραφίας του παππού», λέει ο Νίκος Μουρατίδης δείχνοντας κιτρινισμένα, χοντρά φύλλα χαρτιού στην οθωμανική γλώσσα.
Από τον Αναστά αγά τον Δίκαιο, μια οικογένεια κρυπτοχριστιανών
Κοιτίδα της οικογένειας Μουρατίδη θεωρείται το Σταυρίν, μια από τις πλέον ιστορικές κωμοπόλεις της Χαλδίας. Μετά την παρακμή των μεταλλείων της Αργυρούπολης (Γκιουμούσχανε), κάπου στα τέλη του 18ου αιώνα, είναι μία από τις οικογένειες που αποίκισαν το «Μεταλλείο του Λευκού Όρους», δηλαδή το Ακ Νταγ Ματέν. Αν και η συγκεκριμένη περιοχή δεν περιλαμβανόταν στα όρια του διεκδικούμενου Πόντου, εντούτοις θεωρούνταν ποντιακός οικισμός.
Πατέρας του Νικολάφεντη Μουρατίδη είναι ο Αναστάς αγάς, ο οποίος είχε το προσωνύμιο Δίκαιος. «Όσοι είχαν προβλήματα με τις δοσοληψίες πήγαιναν σε εκείνον και τους έλυνε τις διαφορές», εξηγεί ο Νίκος Μουρατίδης για τον προπάππου του. Σήμερα στη βιβλιογραφία υπάρχει μια αναφορά για κάποιον Αναστάσιο Μουρατίδη στους καταλόγους των ανταρτών της Μπάφρας· ίσως να πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο. Αν ισχύει αυτή η εικασία, τότε εξηγείται ακόμα πιο εύκολα ο χρηματοδοτικός ρόλος του γιου στο αντάρτικο του Πόντου.
«Είμαστε από οικογένεια χριστιανών καραμανλήδων, δηλαδή τουρκόφωνων. Εικάζουμε, από τις γραπτές μαρτυρίες, ότι με το Σταυριωτικό ζήτημα* αποκαλύφθηκε το θρήσκευμα της οικογένειας. Εμείς γνωρίζουμε την οικογένεια Μουρατίδη στην Καππαδοκία, στη Μουταλάσκη – το σημερινό Ταλάς». Τα λόγια αυτά ανήκουν στον Γιάννη Μουρατίδη, έναν άνθρωπο της νέας γενιάς που και αυτός φέρει το μικρό κομμάτι της ιστορίας που κληρονόμησε, ώστε να δημιουργηθεί η μεγάλη εικόνα. Προπάππους του Γιάννη Μουρατίδη είναι ο Χαρλέμ αγά Τοβλέτ Μουρατίδης, πρώτος ξάδερφος εκ μητρός του Νικολάφεντη.
Στην αγχόνη ως χρηματοδότης του αντάρτικου του Πόντου
«Ήταν σεβαστός. Συχνά, μου έλεγε ο πατέρας μου, στις περιοδείες που έκανε τον ακολουθούσαν 50-60 καβαλάρηδες. Πιστεύω ότι ήταν η συνοδεία του». Με αυτό τον τρόπο ο Νίκος Μουρατίδης απαντά στην ερώτηση αν ο Νικολάφεντης ήταν αγαπητός στο Ακ Νταγ Ματέν. Ανήκε στην αστική τάξη της εποχής, και εκτός των άλλων εμπορικών δραστηριοτήτων του, εκμεταλλευόταν περί τα 30.000 στρέμματα γης. Ένας από τους μύθους που συνοδεύουν το όνομά του είναι ότι είχε εμπορευθεί ακόμα και αυτοκίνητα.
Συνολικά έκανε δύο γάμους και οκτώ παιδιά. Πρώτη του σύζυγος η Μαρία Κιουπτσίδη, η οποία πέθανε από δάγκειο πυρετό. Μαζί της απέκτησε έξι παιδιά – ένα από αυτά είναι ο Αβραάμ, πατέρας του συνομιλητή μου. Ο Αβραάμ διηγούνταν πως όταν έκαναν την εκταφή της μητέρας του, διαπίστωσαν ότι το δεξί της χέρι ήταν ατόφιο. Θεωρούσαν ότι πρόκειται για θαύμα, επειδή στον μεγάλο λιμό από μια τρύπα του σπιτιού έδινε ψωμί στον κόσμο. «Το χέρι της προγιαγιάς μου φυλάσσεται στον Άγιο Χαράλαμπο στο Κερατσίνι, κάτω από την Αγία Τράπεζα», αναφέρει ο Νίκος Μουρατίδης.
Ο δεύτερος γάμος του Νικολάφεντη ήταν με τη Θεανώ Εφραιμίδου, αδερφή του Βασίλη Εφραιμίδη, του ηγετικού στελέχους της ελληνικής Αριστεράς. Η Θεανώ έφερε στον κόσμο δύο παιδιά, τον Νίκο και τον Αναστάση.
Τον Μάιο του 1921 –σύμφωνα με ποντιακή βιβλιογραφία που βρέθηκε στο σπίτι του Δωρόθεου Μουρατίδη, αδερφού του Νικολάφεντη–, στο Ακ Νταγ Ματέν, μετά την καταστολή του αντικεμαλικού κινήματος, συλλαμβάνονται 30 πρόκριτοι και έμποροι. Βασική κατηγορία είναι ότι αποτελούν τον πυρήνα του κινήματος για τη δημιουργία της Ανεξάρτητης Δημοκρατίας του Πόντου. Πρόσχημα των κεμαλικών για τις διώξεις είναι τα δύο ορφανοτροφεία που ίδρυσε η οικογένεια Μουρατίδη για την περίθαλψη των ορφανών του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου. Μέσω αυτών θεωρήθηκε ότι συγκεντρώνονταν χρήματα για τον εξοπλισμό των αντάρτικων σωμάτων.
Με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας, ο Νικολάφεντης Μουρατίδης δικάζεται και καταδικάζεται σε θάνατο δι’ απαγχονισμού με απόφαση του Δικαστηρίου Ανεξαρτησίας της Αμάσειας.
Ο συγγραφέας Κώστας Νικολαΐδης στην έρευνά του αναφέρει ότι οι 23 του Ακ Νταγ Ματέν που καταδικάστηκαν στην εσχάτη των ποινών κρεμάστηκαν τα ξημερώματα της 23ης Σεπτεμβρίου 1921 στην πλατεία Ωρολογίου στην Αμάσεια.
«Αν και η κατηγορία στήθηκε με την πρόφαση των ορφανοτροφείων, εγώ πιστεύω ότι όντως ήταν βαθύτερα μπλεγμένος. Έδιωξε όλα τα αδέρφια του και εκείνος έμεινε εκεί, παρόλο που ήταν ειδοποιημένος από τον καϊμακάμη της περιοχής ότι τα πράγματα δεν πάνε καλά», σημειώνει σήμερα ο εγγονός του.
Ένας άγνωστος εθνομάρτυρας του Πόντου
Το σπίτι του Νικολάφεντη Μουρατίδη υπάρχει ακόμα στο Ακ Νταγ Ματέν, και μάλιστα είναι διατηρητέο. Μετά τον απαγχονισμό του πατριάρχη, και τη φυγή στην Ελλάδα των παιδιών και των αδερφών του, το κτήριο κατασχέθηκε προκειμένου να γίνει στρατηγείο του Μουσταφά Κεμάλ.
«Όλοι οι συγγενείς που είχαμε χαθεί για δεκαετίες, ήρθαμε κοντά τα τελευταία χρόνια. Και όλοι ξέραμε από ένα μικρό κομμάτι της ιστορίας, από τα χρόνια των πατεράδων και των παππούδων μας. Τη μυθική διάσταση του Νικολάφεντη διατήρησε εν πολλοίς ο Δωρόθεος Μουρατίδης, ο αδερφός του, μια μορφή στον κόσμο της υφαντουργίας του Πειραιά», εξηγεί ο Γιάννης Μουρατίδης. Επισημαίνει ωστόσο ότι η μνήμη του εθνομάρτυρα υπάρχει και διατρέχει όλο το γενεαλογικό δέντρο όχι σαν εμπνευσιακή φιγούρα του ποντιακού ελληνισμού, αλλά γιατί ήταν ένας ισχυρός άνθρωπος με επιρροή.
Δεν ισχύει το ίδιο όμως για τον γιο του Νικολάφεντη, τον Αβραάμ, εκείνον που τον είδε για τελευταία φορά ζωντανό λίγο προτού τον κρεμάσουν οι κεμαλικοί.
«Ο πατέρας μου τα θυμόταν όλα, και δεν τα ξέχασε ποτέ. Έφυγε με αυτό, σε ηλικία 87 ετών, με τον καημό ότι η θυσία του πατέρα του δεν αναγνωρίστηκε», αναφέρει ο Νίκος Μουρατίδης.
Το όνομα του Νικολάφεντη Μουρατίδη, όμως, υπάρχει σε έναν μακρύν καϊτέ που τραγουδά ο Αλέξης Παρχαρίδης, και παίζει λύρα ο Αντώνης Παπαδόπουλος – περιλαμβάνεται στο δίσκο Πόντος, η δική μου γη. «Προσκλητήριο Ελλήνων ηρώων εκ Πόντου» ο τίτλος του.
