Από τη στιγμή που η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (Ρωμανία) αποδέχτηκε το χριστιανισμό ως μοναδική της θρησκεία ξεκίνησε ο εκχριστιανισμός των λαών που βρίσκονταν στη σφαίρα επιρροής της. Μαζί με τη νέα πίστη οι χριστιανοί της Ρωμανίας ή του Βυζαντίου, όπως αποκαλούσαν τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία μετά την πτώση της Ρώμης οι δυτικοί, για να τονίσουν τον ελληνικό της χαρακτήρα, εξήγαγαν στον υπόλοιπο κόσμο τον πολιτισμό τους.
Έτσι οι εκχριστιανισμένοι λαοί αποδέχτηκαν μεγάλο μέρος του ελληνικού πολιτισμού και υιοθέτησαν έστω και σε παραλλαγμένη μορφή το ελληνικό αλφάβητο.
Ήδη από την ελληνιστική περίοδο τα ελληνικά και αργότερα, προερχόμενα από αυτά, τα λατινικά γράμματα αποτελούσαν μοναδική λύση για τους λαούς που ήθελαν να ξεφύγουν από την ιερογλυφική ή συλλαβική γραφή. Τον 9ο και τον 10ο αιώνα από τους Έλληνες του Βυζαντίου εκχριστιανίστηκαν οι Νότιοι και οι Ανατολικοί Σλάβοι. Η ανάγκη τους για γραφή στις μητρικές τους γλώσσες καλύφθηκε με τη δημιουργία του σλαβικού αλφαβήτου από τους βυζαντινούς μοναχούς και Αγίους Κύριλλο και Μεθόδιο.
Οι Νότιοι Σλάβοι
Ο διαχωρισμός των σλαβόφωνων φυλών ξεκίνησε τον 5ο και τον 6ο αιώνα, όταν ένα μέρος τους άρχισε να εξαπλώνεται νότια, προς τα Βαλκάνια, και ανατολικά, προς τη σημερινή Ουκρανία, Λευκορωσία και την ευρωπαϊκή Ρωσία. Τα πρώτα κύματα της μετοίκισης των Σλάβων έφθασαν μέχρι την Πελοπόννησο, όμως σχετικά γρήγορα αποχώρησαν και συσσωρεύτηκαν στο Βορρά της Βαλκανικής χερσονήσου. Οι συνεχείς επιθέσεις και οι ληστρικές επιδρομές των σλαβικών φυλών βασάνιζαν τον ελληνικό κόσμο του Μεσαίωνα.
Οι Βυζαντινοί Αυτοκράτορες αντέκρουαν με θάρρος και αποφασιστικότητα την απειλή τους. Και όταν αντιλήφθηκαν πως πρέπει να συνυπάρξουν στην ίδια περιοχή με τους νέους και αδίστακτους γείτονες, επέλεξαν να τους αντιμετωπίσουν με τον παλιό και σίγουρο τρόπο, με πολιτισμική διείσδυση στο χώρο, που αυτοί είχαν καταλάβει.
Η παρουσία των Σλάβων στα βόρεια εδάφη του Βυζαντίου σταθεροποιήθηκε τον 7ο αιώνα. Ο αυτοκράτορας Ηράκλειος Α΄ (610-641), που αναγκαζόταν να πολεμάει σχεδόν όλη την περίοδο της βασιλείας του στη Μέση Ανατολή με τους Πέρσες και τους πρωτοεμφανιζόμενους μουσουλμάνους Άραβες, επέτρεψε να παραμείνουν οι πρόγονοι των σύγχρονων Σέρβων και των Κροατών στα εδάφη που διαμορφώθηκαν αργότερα σε Σερβία και Κροατία. Ο Ηράκλειος Α΄ είχε νομιμοποιήσει τον ελληνικό χαρακτήρα του Βυζαντίου, εξαιρώντας τη λατινική γλώσσα και αφήνοντας μόνο την ελληνική ως γλώσσα της aυτοκρατορίας του. Όμως, ενώ είχε συντρίψει οριστικά τους αιώνιους εχθρούς του ελληνισμού, τους Πέρσες, δεν κατάφερε να σταματήσει την εξόρμηση των αραβικών φυλών από την Αραβική χερσόνησο.
Στο τέλος του 7ου αιώνα στην περιοχή της Θράκης από τα βάθη της Ασίας προς τα βυζαντινά σύνορα έφθασε η τουρκόφωνη φυλή των Βουλγάρων. Η πολεμική κινητικότητα των Βουλγάρων καθόριζε για μεγάλες χρονικές περιόδους την κατάσταση στην ευρύτερη περιοχή του ελληνικού και του σλαβικού κόσμου. Ο εκχριστιανισμός των Βουλγάρων θα μπορούσε να ισορροπήσει τις σχέσεις ανάμεσα στο Βυζάντιο και τη νέα βουλγαρική πολεμική ένωση βασιζόμενη πια στα σλαβικά φύλα και την εξουσία των χάνων, απογόνων των νομάδων του Χάνου Ασπαρούχ.
Το 861 οι Βυζαντινοί κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν την απειλή της ένωσης των Νότιων Σλάβων με τη Ρώμη και εκχριστιανισμού τους με το δυτικό δόγμα. Ο Χάνος των Βουλγάρων Βόρις σύναψε συμμαχία με τον βασιλιά Λουδοβίκο τον Γερμανό. Σε δύσκολη θέση βρέθηκε η Μεγάλη Μοραβία, το πρώτο κυρίαρχο σλαβικό κράτος στην κεντρική Ευρώπη φιλικό προς το Βυζάντιο. Η Μοραβία ζήτησε βοήθεια από τους Βυζαντινούς.
Η παροχή βοήθειας συσχετίστηκε με τη χριστιανική αποστολή σε αυτή τη σλαβική χώρα με επικεφαλής τα αδέλφια-μοναχούς Κύριλλο και Μεθόδιο και το σκοπό τον εκχριστιανισμό των Δυτικών Σλάβων. Για τις ανάγκες της Θείας λειτουργίας στα σλαβονικά και της οργάνωσης του κράτους στο σύγχρονο για εκείνη την εποχή επίπεδο δημιουργήθηκε από τον μοναχό Κύριλλο το γλαγολιτικό αλφάβητο (γκλαγκόλιτσα), το οποίο επικράτησε για μεγάλο χρονικό διάστημα στις σλαβικές χώρες μέχρι να παραδώσει τη θέση του στο κυριλλικό αλφάβητο, το οποίο ήταν και αυτό κατά πολλούς μελετητές εφεύρημα των μοναχών Κύριλλου και Μεθόδιου.
Το γλαγολιτικό και το κυριλλικό αλφάβητο
Το 862 μ.Χ., στην Κωνσταντινούπολη έφτασε με τη πρεσβεία του ο ηγεμόνας της Μοραβίας Ραστισλάβος (Ραστισλάβ). Οι Μοραβοί επιθυμούσαν ακόμα περισσότερη συνεργασία με το Βυζάντιο. Οι κάτοικοι της Μοραβίας κατοικούσαν από τη Βοημία μέχρι τα Καρπάθια όρη και το Δούναβη. Η ονομασία του κράτους προερχόταν από την ονομασία του ποταμού Μοράβα. Σήμερα τα εδάφη της Μοραβίας βρίσκονται εντός των συνόρων της σημερινής Τσεχίας.
Οι βυζαντινοί μοναχοί, και μετέπειτα Άγιοι, Κύριλλος και Μεθόδιος, στάλθηκαν στη Μεγάλη Μοραβία από τον Βυζαντινό Αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄ το 862-863. Ο εκχριστιανισμός των Δυτικών Σλάβων και κατ’ επέκταση όλων των σλαβικών φυλών θα μπορούσε να επιτευχθεί πιο εύκολα με τη μετάφραση των λειτουργικών εκκλησιαστικών βιβλίων και αρχαίων ελληνικών κειμένων στην παλαιά σλαβονική γλώσσα. Σε πρώτη φάση για τις γραπτές μεταφράσεις χρησιμοποιήθηκαν τα ελληνικά και τα λατινικά γράμματα. Όμως αυτά δεν μπορούσαν να μεταδώσουν όλο το βάθος της προφοράς των σλαβικών λέξεων.
Οι Έλληνες μοναχοί από τη Θεσσαλονίκη Κύριλλος και Μεθόδιος γνώριζαν την τοπική διάλεκτο των Νότιων Σλάβων. Με βάση αυτή τη διάλεκτο ο Άγιος Κύριλλος εφηύρε το γλαγολιτικό αλφάβητο, το οποίο διατηρήθηκε στη Μεγάλη Μοραβία όσο ζούσαν οι δυο αδελφοί μοναχοί.
Οι Κροάτες, οι μοναδικοί από τους Νότιους Σλάβους που ασπάστηκαν το δυτικό δόγμα και παραμένουν καθολικοί, διατηρούσαν το γλαγολιτικό αλφάβητο στην εκκλησιαστική σλαβονική γλώσσα μέχρι και τον 19ο αιώνα.
Η ονομασία του γλαγολιτικού αλφαβήτου (Γκλαγκόλιτσα) προέρχεται από τη σλαβική λέξη «Γκλαγκόλ» (Λόγος). Με αυτή τη λέξη, που αντιστοιχεί στην προφορά του γράμματος «Γ» στο εν λόγω αλφάβητο, σχετίζεται και το σλαβικό ρήμα «γκλαγκόλιτ» (μιλώ).
Ο εκχριστιανισμός των Βουλγάρων και η αποδοχή του σλαβικού αλφαβήτου
Το γλαγολιτικό αλφάβητο βρήκε τη συνέχεια του στη Βουλγαρία μέχρι να εκτοπιστεί και εκεί από το κυριλλικό αλφάβητο (κιρίλιτσα).
Τα γράμματα του κυριλλικού αλφαβήτου είχαν ομοιότητα με τα ελληνικά γράμματα και βρήκαν περισσότερη αποδοχή στον σλαβικό κόσμο.
Ο Χάνος της Βουλγαρίας Βόρις έδωσε μεγάλη σημασία στο πρώτο σλαβικό αλφάβητο. Το έβλεπε ως δυνατότητα να σταματήσει η πολιτισμική επιρροή του Βυζαντίου. Όμως δεν μπορούσε να αποφύγει ούτε την ίδια την επιρροή, ούτε τον εκχριστιανισμό που πλησίαζε με γοργούς ρυθμούς. Το ενδεχόμενο της αποδοχής μιας ενιαίας θρησκείας θα μπορούσε να βοηθήσει στην ένωση των διαφόρων φυλών της Βουλγαρίας.
Το φθινόπωρο του 864 ο Πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης Φώτιος έστειλε στην πρωτεύουσα των Βουλγάρων Πλίσκα μια χριστιανική αποστολή, τα μέλη της οποίας κατάφεραν να μεταστρέψουν τον ίδιο τον Χάνο και τον περίγυρό του προς την αποδοχή του Χριστιανισμού.
Ο Χάνος Βόρις βαπτίστηκε και πήρε το όνομα Μιχαήλ από τον Βυζαντινό Αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄. Μετά τη βάπτιση ο Μιχαήλ της Βουλγαρίας άλλαξε τον τίτλο του από το βουλγαρικό Χάνος σε σλαβικό Κνιάζ (Πρίγκιπας). Μετά από την Βάπτιση της οικογένειας του Κνιάζ Μιχαήλ και των αξιωματούχων του βαπτίστηκαν σταδιακά και όλοι οι Βούλγαροι.
Το κυριλλικό αλφάβητο από τη Βουλγαρία στους Ρως του Κιέβου
Τον 10ο αιώνα η Βουλγαρία έγινε κέντρο διάδοσης της σλαβικής γραφής. «Ο χρυσός αιώνας» της εξέλιξης της σλαβικής γραφής σχετίζεται με τη βασιλεία του Συμεών (893-927), του γιού του Μιχαήλ Α΄ (Βόρις).
Η σλαβική γραφή γνώρισε τη μεγαλύτερη ανάπτυξή της στη Λογοτεχνική Σχολή του Πρέσλαβ στη βορειοανατολική Βουλγαρία. Με αυτή την περιοχή συνδέονται και οι παλαιότερες επιγραφές με τα γράμματα του κυριλλικού αλφαβήτου της δεκαετίας του 940. Στο τέλος του 10ου αιώνα η «κυρίλλιτσα» οριστικά εκτόπισε από τη σλαβική γραφή της Βουλγαρίας τη «γκλαγκόλιτσα».
Μέσω της σλαβικής γραφής η Παλαιά Σλαβονική γλώσσα κέρδισε έδαφος στη Σερβία και αργότερα με τον Εκχριστιανισμό των Ρως του Κιέβου στους Ανατολικούς Σλάβους. Χάρη στο πάντρεμα της Παλαιάς Σλαβονικής γλώσσας ως επίσημης γλώσσας της Ρωσικής εκκλησίας και της παλαιάς ρωσικής γλώσσας δημιουργήθηκε η σλαβονική γλώσσα στη ρωσική της έκδοση. Σε πρώτη φάση στους Ρως του Κιέβου εξαπλώθηκε το γλαγολιτικό αλφάβητο.
Όμως με τη Βάπτιση των Ρως από τον Κνιάζ Βλαδίμηρο το 988, που πήρε το όνομα του Βυζαντινού Αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄ Βουλγαροκτόνου, το κυριλλικό αλφάβητο κέρδισε έδαφος έναντι του γλαγολιτικού.
Στη διάρκεια του 9ου και του 10ου αιώνα οι Νότιοι και οι Ανατολικοί Σλάβοι, με εξαίρεση τους Κροάτες, αποδέχτηκαν τον Χριστιανισμό του ανατολικού δόγματος (την Ορθοδοξία) και το Κυριλλικό αλφάβητο, βασισμένο στο ελληνικό αλφάβητο. Η πρώτη μορφή του κυριλλικού αλφαβήτου κατείχε και το κλασικό ελληνικό γράμμα «Θ» (theta), με ιδιαίτερη προφορά άγνωστη στους Σλάβους. Παρόλο που αυτό το γράμμα μετέδιδε με μεγαλύτερη ακρίβεια τις ελληνικές λέξεις που ενσωματώθηκαν στις σλαβικές γλώσσες, τελικά καταργήθηκε, φέρνοντας αλλοίωση στην προφορά τους. Έχει αλλοιωθεί επίσης η προφορά της λέξης «ΘΕΟΣ» και των παραγώγων της. Σε κάποια από τα παράγωγα της λέξης αυτής αντί για «Θ» χρησιμοποιείται το γράμμα «Φ» και σε κάποια – «Τ».
Το κυριλλικό αλφάβητο, έστω και σε πιο απλή μορφή, επικράτησε και διατηρείται μέχρι σήμερα στη Βουλγαρία, στη Σερβία, στο Μαυροβούνιο (παράλληλα με τη λατινική γραφή από το 2009), στη «Βόρεια Μακεδονία», στην Ουκρανία, στη Λευκορωσία, στη Ρωσία και στις εθνικές Δημοκρατίες και αυτόνομες περιοχές της Ρωσικής Ομοσπονδίας.
Βασίλης Τσενκελίδης, ιστορικός
