811 χρόνια πριν (1204) η 4η Σταυροφορία, ένας συνδυασμός άρπαγων, επιθετικών, ληστρικών και εξουσιαστικών ορδών της Δύσης, σε συνδυασμό με τις ίντριγκες τοπικών ηγεμόνων και ηγεμονίσκων, που εκπροσωπούσαν την εγχώρια εκμεταλλεύτρια φεουδαρχική τάξη των γαιοκτημόνων, επέφεραν το πρώτο και σημαντικότερο πλήγμα στα συμφέροντα, την κοινωνική διάρθρωση και «υποδούλωση» στα Δυτικά συμφέροντα των λαών της περιοχής που συγκροτούσαν την τότε Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (Βυζάντιο). Την κομμάτιασαν, την διαίρεσαν, εκτροχίασαν την κατεύθυνση ανάπτυξής της και από τότε έχουν θεμελιώσει τις βαθιές ρίζες οικονομικού ελέγχου που με διάφορες μορφές, προσαρμοσμένες σε κάθε εποχή, συνεχίζονται μέχρι σήμερα.
Φωτεινά παραδείγματα ηγετών που αντιμετώπισαν μικρές και μεγάλες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές κρίσεις υπάρχουν πολλά στην ιστορία μας και επιτυχημένα μάλιστα, αλλά αγνοημένα, που κατόρθωσαν, ίσως πρόσκαιρα, να αναστρέψουν το πολιτικό και οικονομικό κλίμα. Εκείνο που είναι πολύ χαρακτηριστικό και πρώτο χρονικά, του Ιωάννη Γ΄ Δούκα Βατάτζη (κράτος Νικαίας 1222-1254), ο οποίος διέγνωσε τις κύριες αιτίες της παρακμής του βυζαντινού αυτοκρατορικού μορφώματος (στηριγμένο στην εκμετάλλευση και την εξαθλίωση των ευρύτερων λαϊκών στρωμάτων) και στήριξε την πολιτική του στην ανακατανομή του πλούτου προς όφελος των ασθενέστερων λαϊκών στρωμάτων σε βάρος των γαιοκτημόνων, στην ανάπτυξη: αγροτική, βιοτεχνία, εμπόριο, κυκλοφορία χρήματος (προκεϋνσιανή εφαρμογή!), μείωση φόρων με παράλληλη αύξηση των κρατικών εισόδων από την ανάπτυξη, και την ισχυροποίηση του κράτους: οικονομία, στρατός, υποδομές, ανεξαρτησία, με την ταυτόχρονη ανάπτυξη της παιδείας.
Το στέμμα αυτό συμβόλιζε ένα ολόκληρο οικονομικό πρόγραμμα για την ανόρθωση της αγροτικής οικονομίας και κτηνοτροφίας! Τα αυτοκρατορικά κτήματα έγιναν πρότυπα για να δείξουν στους υπηκόους τι μπορεί να αποφέρει η φροντισμένη και συνετή οικονομική διαχείριση στη γεωργία, την αμπελοκομία και την κτηνοτροφία. Βασικός στόχος της οικονομικής πολιτικής ήταν να καταστήσει τη χώρα οικονομικά αυτάρκη. Προστάτευσε την αυτοκρατορία από την εισαγωγή ξένων προϊόντων, και την απάλλαξε από το οικονομικό μονοπώλιο των ιταλικών πόλεων. Απαγόρευσε τις εισαγωγές ειδών πολυτελείας από το εξωτερικό· κάθε πολίτης έπρεπε να αρκεστεί σε «ό,τι παράγει το ρωμαϊκό έδαφος και ό,τι δημιουργούν τα ρωμαϊκά χέρια» σύμφωνα με τον G. Ostrogorsky (Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, Ιστορικές εκδ. Σ. Δ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1993).
Χαρακτηριστική παραμένει η επιστολή του Βατάτζη, θαρραλέα απάντησή του στους επαχθείς όρους οικονομικής και πολιτικής υποταγής του Πάπα Γρηγόριου Θ΄, δεινού διπλωμάτη και φανατικού υποστηρικτή της Λατινικής Αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης, δηλαδή εκπροσώπου των άκρως επιθετικών συμφερόντων τής τότε Δύσης (κάτι θυμίζει!). Η οικονομική πολιτική σε περίοδο κρίσης του αγιοποιημένου από το λαό αυτοκράτορα (Ελεήμων), ταπεινού ηγέτη, με κοινωνικά («σοσιαλιστικά») μέτρα πριν από την εμφάνιση του σοσιαλισμού, πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα και να αναλυθεί από τους ειδικούς, στο πνεύμα της εποχής και την αναλογική μεταφορά στο σήμερα.
Η δεύτερη μεγάλη συμφορά του λαού μας αφορά τον ταραχώδη 15ο αιώνα με αποκορύφωμα το 1453, με ό,τι προηγήθηκε και ακολούθησε με την πλήρη σκλαβιά, αλλά και με μικρά φωτεινά διαλείμματα οικονομικής άνθησης.
Ακολούθησαν και άλλες προσπάθειες απαλλαγής από τους ασφυκτικούς πολιτικούς και οικονομικούς βρόγχους ξένων συμφερόντων, με κορυφαία τον αγώνα της Ανεξαρτησίας (1821-28), που κατέληξε μεν στη δημιουργία ανεξάρτητου εθνικού κράτους, του πρώτου στην Ευρώπη, οικονομικά όμως πιο βαθιά αγκιστρωμένου στα συμφέροντα των βορειοκεντρικών δυνάμεων της Ευρώπης.
Το 1922 αποτελεί ίσως τη μεγαλύτερη, μετά τις δύο προηγούμενες, εθνική τραγωδία. Δικτατορίες, κατοχή, εμφύλιος και μετεμφυλιοπολεμικό κράτος γέννησαν το σύγχρονο κρατικό μας μόρφωμα με τις τερατογενέσεις και παθογένειες του, τα θετικά και αρνητικά του. Μια κοινωνία που δεν μπόρεσε στα 200 περίπου χρόνια ζωής να δημιουργήσει μια πραγματική εθνική αστική τάξη και κρατική δομή, αντίστοιχη των ευρωπαϊκών, αν και ξεκίνησε την επανάσταση βασισμένη στον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό.
Σήμερα, και πριν από το 2021, όταν θα γιορτάζονται τα 200 χρόνια της «ανεξαρτησίας» αυτής της χώρας, με το βλέμμα στραμμένο στο μέλλον, ποια προοπτική υπάρχει; Ποιες κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές δυνάμεις θα επωμιστούν μια μεγάλη τομή και αλλαγή; Ποια κατεύθυνση θα έχουν οι αναγκαίες μεταρρυθμίσεις και η ανάπτυξη; Αυτές που υπαγορεύει ένα ευρωπαϊκό διευθυντήριο στο πλαίσιο του σκληρού νεοφιλελευθερισμού ή προς το συμφέρον της λαϊκής πλειοψηφίας;
Αυτά και πολλά άλλα θέματα παραμένουν ακόμη ανοιχτά. Η αλλαγή της δεκαετίας του ’80, που αν και ήταν ώριμος ο λαός να την δεχθεί και να την πραγματοποιήσει, δυστυχώς ξεστράτισε και δεν πραγματοποιήθηκε. Αντίθετα βύθισε ακόμη περισσότερο στο τέλμα την οικονομία, την κοινωνία μας, και χειροτέρεψε την οικονομική μας εξάρτηση.
Στο πλαίσιο μιας πραγματικά προοδευτικής και όχι ψευδεπίγραφης διακυβέρνησης, και μιας ουσιαστικής ανασυγκρότησης πρέπει πρώτα να απαντηθούν παρόμοια ερωτήματα και να σχεδιαστούν βαθιές τομές. Μεταρρύθμιση, ναι! Σε ποια κατεύθυνση όμως; Αντίστοιχη με εκείνη του Ιωάννη Βατάζη που θεμελιώνει και εγγυάται τη συνοχή της κοινωνίας και θεμελιώνει μια στέρεη κρατική οντότητα ή συνέχιση της σημερινής οικονομικής κατάστασης; Μια απλή διαχείριση της κρίσης πάνω στις προϋπάρχουσες δομές δεν αρκεί, ούτε αν πραγματοποιηθεί από την ιδανικότερη κυβέρνηση. Ακόμη και μια καλή διαχείριση, που θα ξεπερνούσε την παρούσα κρίση, μπορεί να αποβεί επίσης επιζήμια. Θα μπορέσει να πραγματοποιήσει τη ρήξη με το παλιό και εκείνες τις βαθιές θεσμικές τομές για την πολυπόθητη αλλαγή;
Η ιστορική καμπή είναι σημαντική, οι πολιτικές και οικονομικές πιέσεις ακραίες, παρόμοιες με εκείνες του 1204 και όλων των μετέπειτα χρόνων. Σε ποια πολιτική και οικονομική κατάσταση θα γιορτάσουμε τα 200 χρόνια έναρξης του αγώνα της Ανεξαρτησίας και αξιοπρέπειας και της δημιουργίας αυτού του νέου εθνικού μας κράτους (1828); Μιλάμε για το άμεσο μέλλον μας. Μια πραγματικά προοδευτική διακυβέρνηση θα κριθεί από τις βαθιές θεσμικές της αλλαγές, που θα μεταβάλουν δομές με μακροπρόθεσμα αποτελέσματα για την οικονομική ανάπτυξη, την κοινωνική και εθνική αξιοπρέπειά μας, έννοιες που δεν διαχωρίζονται.
Σπύρος Παυλίδης,
Καθηγητής Γεωλογίας ΑΠΘ
