Η Σμύρνη έπεσε, ο ελληνικός στρατός ηττήθηκε, οι πρόσφυγες σε καραβάνια – Ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ έγραψε

Το pontosnews.gr συνεργάζεται με το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, με αφορμή το δεύτερο μέρος της περιοδικής έκθεσης με τίτλο «Από τη Μεγάλη… στη Σύγχρονη Ελλάδα». Η έκθεση είναι διαρθρωμένη σε τέσσερις μεγάλες ενότητες: Τα αίτια, τον ξεριζωμό, το στέριωμα και τη μνήμη.

Από την ενότητα του ξεριζωμού επιλέξαμε φωτογραφίες-ντοκουμέντα και μια μαρτυρία που συνοδεύει τα εκθέματα.

Ο Σεπτέμβριος είναι ο μήνας που έχει συνδεθεί με τη Μικρασιατική Καταστροφή – με αποκορύφωμα την καταστροφή της Σμύρνης. Σηματοδότησε το τελευταίο κεφάλαιο της ιστορίας των Ελλήνων στη γη της Μικρασίας, του Πόντου και της Ανατολικής Θράκης, και το πρώτο κεφάλαιο του μεγάλου μετασχηματισμού της Ελλάδας.

Την πτώση της Σμύρνης την κάλυψε ως ανταποκριτής ο 23χρονος τότε Έρνεστ Χέμινγουεϊ, ο μετέπειτα νομπελίστας συγγραφέας. Η αλήθεια βέβαια είναι ότι δεν μπόρεσε να φτάσει στην πόλη και να δει από πρώτο χέρι να εξελίσσονται τα δραματικά γεγονότα – έγραψε όμως γι’ αυτή ως διηγηματογράφος και μυθιστοριογράφος.

Ως δημοσιογράφος βρέθηκε όμως στην Αδριανούπολη, όπου έζησε και κατέγραψε μοναδικά το δράμα των Ελλήνων προσφύγων και του εξαθλιωμένου, ηττημένου ελληνικού στρατού, ενώ συνομίλησε και με αυτόπτες μάρτυρες της καταστροφής της Σμύρνης.

Ο ξεριζωμός

Από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης (1821) μέχρι τη Συνθήκη της Λοζάνης (1923), η πληθυσμιακή σύσταση της νεότερης Ελλάδας διαμορφώθηκε μέσα από κοσμοϊστορικά γεγονότα στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου: Πόλεμοι, συνοριακές μεταβολές, ίδρυση νέων κρατών, διωγμοί και ανταλλαγές πληθυσμών οδήγησαν σε αυξημένες προσφυγικές ροές ομοεθνών στην ελληνική επικράτεια.

Ο πόλεμος της Ανεξαρτησίας (1821-1828), οι εξεγέρσεις στις αλύτρωτες περιοχές, οι εκκαθαρίσεις μειονοτήτων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, οι Βαλκανικοί Πόλεμοι (1912-1913), η είσοδος της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1917), σε αντίπαλο με  τους γείτονές της στρατόπεδο, η Οκτωβριανή Επανάσταση (1917) και οι αλλαγές στην πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων, δημιούργησαν δραματικές συνθήκες και αυξημένη κινητικότητα στην περιοχή.

Η αδυναμία της Ελλάδας να διατηρήσει τα κέρδη της από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο κατέληξε στον βίαιο ξεριζωμό του ελληνισμού και στην υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας (1923).

Συστηματικά, κατά τον αιώνα που μεσολάβησε από την καταστροφή της Χίου (1822) μέχρι εκείνη της Σμύρνης (1922), η βία και ο φόβος έσπρωχναν τους ανθρώπους μακριά από τις εστίες τους, προς ένα αβέβαιο μέλλον.

Αδριανούπολη, 1922 – Τι είδε ο Χέμινγουεϊ

Έπειτα από μια ατελείωτη, κοπιαστική πορεία, ο χριστιανικός πληθυσμός της Ανατολικής Θράκης πλημμυρίζει τους δρόμους που οδηγούν στη Μακεδονία. Το κυρίως σώμα της πομπής, που διασχίζει τον ποταμό Έβρο στην Αδριανούπολη, φτάνει τα τριάντα χιλιόμετρα. Τριάντα χιλιόμετρα με κάρα που τα σέρνουν βόδια, ταύροι και λασπωμένα βουβάλια, με εξουθενωμένους κατάκοπους άνδρες, γυναίκες και παιδιά να περπατούν στα τυφλά κάτω από τη βροχή, με τα κεφάλια τους σκεπασμένα με κουβέρτες, πλάι σε όσα από τα αγαθά τους κατάφεραν να διασώσουν.

Αυτό το κύριο σώμα της πομπής γεμίζει συνεχώς με κόσμο που καταφτάνει από τα βάθη της χώρας. Δεν ξέρουν πού πηγαίνουν.

Μόλις άκουσαν ότι έρχονται οι Τούρκοι, εγκατέλειψαν τα αγροκτήματά τους, τα χωριά τους και τα θερισμένα χωράφια τους κι ενώθηκαν με το κύριο σώμα των προσφύγων. Τώρα, το μόνο που μπορούν να κάνουν είναι να διατηρήσουν το βήμα τους σε αυτή τη θλιβερή πομπή, ενώ καταλασπωμένοι άνδρες του ελληνικού ιππικού προσπαθούν να τους κρατήσουν μέσα στο κοπάδι όπως οι βοσκοί που χτυπάνε τα βόδια τους με τη βίτσα.

Πρόκειται για μια σιωπηλή πομπή. Δεν ακούγεται ούτε άχνα. Είναι το μόνο που μπορούν να κάνουν για να μη σταματήσει η κίνηση. Οι πανέμορφες χωριάτικες φορεσιές τους είναι μουσκεμένες και κουρελιασμένες. Κότες πέφτουν από τα κάρα και μπερδεύονται μέσα στα πόδια τους. Μόλις η κίνηση παύει, τα μοσχαράκια κουρνιάζουν κάτω από τις αγελάδες. Ένας ηλικιωμένος άνδρας περπατάει σκυφτός πλάι σ’ ένα μικρό γουρούνι, έχοντας στη ζώνη του περασμένα ένα δρεπάνι κι ένα όπλο, και πάνω στο δρεπάνι έχει δέσει μια κότα. Πάνω σε ένα από τα κάρα, ένας σύζυγος σκεπάζει μια έγκυο για να την προστατέψει απ’ τη βροχή. Είναι η μοναδική που κάνει κάποιο θόρυβο. Η μικρή της κόρη την κοιτάει με τρόμο και βάζει τα κλάματα. Και η πομπή συνεχίζει την πορεία της.

Στην Αδριανούπολη, απ’ όπου περνά το κυρίως σώμα της πομπής δεν υπάρχει καμία επιτροπή βοήθειας προσφύγων σαν κι αυτή της Μικράς Ασίας. Κάνουν πολύ καλή δουλειά στα παράλια της Ραιδεστού, αλλά ως εκεί.

Από την Ανατολική Θράκη μόνο, γύρω στις 250.000 χριστιανοί πρόσφυγες πρέπει να μετακινηθούν. Τα βουλγαρικά σύνορα είναι κλειστά γι’ αυτούς. Υπάρχει μόνον η Μακεδονία και η Δυτική Θράκη που μπορούν να δεχθούν τον καρπό της επιστροφής των Τούρκων στην Ευρώπη. Αυτή τη στιγμή στη Μακεδονία βρίσκονται σχεδόν πεντακόσιες χιλιάδες πρόσφυγες. Κανείς δεν γνωρίζει πώς θα τραφούν, τον επόμενο μήνα, όμως σε ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο θα εισακουστεί η κραυγή: «Ελάτε να μας βοηθήσετε στη Μακεδονία!».

Έρνεστ Χέμινγουεϊ, «A Silent, Ghastly Procession», εφημερίδα The Toronto Daily Star, 20 Οκτωβρίου 1922, «Με υπογραφή Χέμινγουεϊ 1920-1922. Ιταλία, Βαλκάνια, Μικρασιατική καταστροφή», Αθήνα: Καστανιώτης, 2010

---

Η έκθεση «Από τη Μεγάλη… στη Σύγχρονη Ελλάδα» πραγματοποιείται με την αποκλειστική χορηγία της Τράπεζας Πειραιώς. Μετά από την παράταση που δόθηκε θα είναι επισκέψιμη έως τις 30 Ιουνίου 2025.

Γεωργία Βορύλλα