Μακρόνησος, Αύγουστος 1922: Εκεί άρχισαν νέα βάσανα και θάνατοι – Το κολαστήριο για τους Έλληνες πρόσφυγες

Το pontosnews.gr συνεργάζεται με το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, με αφορμή το δεύτερο μέρος της περιοδικής έκθεσης με τίτλο «Από τη Μεγάλη… στη Σύγχρονη Ελλάδα». Η έκθεση είναι διαρθρωμένη σε τέσσερις μεγάλες ενότητες: Τα αίτια, τον ξεριζωμό, το στέριωμα και τη μνήμη – από κάθε ενότητα επιλέγουμε ένα έκθεμα και μια μικρή ιστορία που το συνοδεύει, ενώ πρωτίστως δίνουμε το ιστορικό πλαίσιο.

Σήμερα, το έκθεμα είναι μια φωτογραφία με την εξής λεζάντα: «Μια οικογένεια προσφύγων στο νησί της Μακρονήσου».

Αφορμή η μαρτυρία του Ιγνάτιου Ορφανίδη από το χωριό Αϊ-Γιαννέτ’ (Αϊ-Έννες) της Άρδασας Αργυρούπολης του Πόντου, ο οποίος την 1η Αυγούστου 1922 αποβιβάστηκε στη Μακρόνησο. Το ξερονήσι απέναντι από το Λαύριο το γνωρίζουν οι περισσότεροι ως τόπο εξορίας πολιτικών κρατουμένων και κομμουνιστών, από το 1947 και για περίπου μια δεκαετία. Πριν από αυτό όμως, 25 χρόνια πίσω, είχε χρησιμοποιηθεί ως απάνθρωπο «κέντρο υποδοχής» προσφύγων, Ποντίων και Ασσυρίων.

Στις 16 Ιουνίου 2024, μετά από πολλές αναβολές λόγω καιρικών συνθηκών, έγιναν τα αποκαλυπτήρια του μνημείου που τοποθέτησαν η Παμποντιακή Ομοσπονδία Ελλάδος (ΠΟΕ), η Πανελλήνια Ένωση Ασσυρίων και ο Σύλλογος Ποντίων «Αργοναύται-Κομνηνοί».

Τα αίτια

Από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης (1821) μέχρι τη Συνθήκη της Λοζάνης (1923), η πληθυσμιακή σύσταση της νεότερης Ελλάδας διαμορφώθηκε μέσα από κοσμοϊστορικά γεγονότα στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου: Πόλεμοι, συνοριακές μεταβολές, ίδρυση νέων κρατών, διωγμοί και ανταλλαγές πληθυσμών οδήγησαν σε αυξημένες προσφυγικές ροές ομοεθνών στην ελληνική επικράτεια.

Ο πόλεμος της Ανεξαρτησίας (1821-1828), οι εξεγέρσεις στις αλύτρωτες περιοχές, οι εκκαθαρίσεις μειονοτήτων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, οι Βαλκανικοί Πόλεμοι (1912-1913), η είσοδος της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1917), σε αντίπαλο με  τους γείτονές της στρατόπεδο, η Οκτωβριανή Επανάσταση (1917) και οι αλλαγές στην πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων, δημιούργησαν δραματικές συνθήκες και αυξημένη κινητικότητα στην περιοχή.

Η αδυναμία της Ελλάδας να διατηρήσει τα κέρδη της από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο κατέληξε στον βίαιο ξεριζωμό του ελληνισμού της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης και στην υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας (1923).

Συστηματικά, κατά τον αιώνα που μεσολάβησε από την καταστροφή της Χίου (1822) μέχρι εκείνη της Σμύρνης (1922), η βία και ο φόβος έσπρωχναν τους ανθρώπους μακριά από τις εστίες τους, προς ένα αβέβαιο μέλλον.

Άφιξη και καραντίνα

Το λοιμοκαθαρτήριο της Μακρονήσου άνοιξε τις πύλες του το 1922, και εκεί «φιλοξενούνταν» οι πρόσφυγες πριν από την οριστική εγκατάστασή τους στην Ελλάδα.

Επισήμως, η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε τα λοιμοκαθαρτήρια ως ένα στάδιο υγειονομικής και κοινωνικής ενσωμάτωσης. Ύστερα από σύντομη καραντίνα, οι πρόσφυγες θα έπαιρναν σφραγίδα εξόδου – κάτι σαν πιστοποίηση ότι ήταν ασφαλείς να ενταχθούν.

Στην πράξη, ωστόσο, δεν έγιναν όλα τόσο ιδανικά. Το πιστοποιούν και τα ντοκουμέντα από την Καλαμαριά και από τον Άγιο Γεώργιο, τη Σπιναλόγκα του Πειραιά.

Ακόμα ένας τόπος υποχρεωτικής καραντίνας κατά την Ανταλλαγή ήταν το Στρατόπεδο Σελιμιέ, το κολαστήριο της Κωνσταντινούπολης.

Μακρόνησος, 1922

Στις 24 Ιουλίου του 1922 με το ατμόπλοιο «Κίος» ήρθαμε στην Ελλάδα. Οχτώ μέρες ταξίδι κάναμε. Στην 1η Αυγούστου μας κατέβασαν στη Μακρόνησο.

Στη Μακρόνησο άρχισαν νέα βάσανα και θάνατοι. Μας έκαναν καραντίνα. Εμείς ιδρύσαμε τη Μακρόνησο. Εμείς χτίσαμε τα παραπήγματα, στέρνα για νερό, ό,τι χρειαζόταν. Έρημο νησί ήταν η Μακρόνησος. Ακατοίκητο. Όλο βράχια. Απ’ τους οχτώ χιλιάδες που έφερε το «Κίος» , μείναμε στο τέλος δύο χιλιάδες. Οι άλλοι έξι χιλιάδες άνθρωποι πέθαναν. Έπεσε αρρώστια και μας θέρισε.

Ήταν η κυβέρνηση Γούναρη. Επειδή ήρθαμε απ’ τη Σοβιετική Ρωσία, μας πέρασαν για μπολσεβίκους και ήθελαν να μας εξοντώσουν.

Τnν αρρώστια, στη Μακρόνησο την αποχτήσαμε. Ζούσαμε μες στη βρώμα, στην πείνα και τη δίψα. Νερό δεν υπήρχε στάλα στο νησί. Μια μαούνα μας έφερνε απ’ το Λαύριο νερό και κείνο γλυφό και λιγοστό. Μας τάιζαν βρωμερά μακαρόνια, ελιές σκουληκιασμένες, χαλασμένες ρέγγες κι έπεσε τύφος. Και νερό πουθενά. Κάποτε έκανε τρεις μέρες η μαούνα να φέρει νερό.

Λιποθυμούσε ο κόσμος απ’ τη δίψα. Μας τάιζαν και αλμυρές ρέγγες, χαλασμένες και… καταλαβαίνεις. Οι εργολάβοι που μας τροφοδοτούσαν μας έφερναν αυτές τις χαλασμένες τροφές και έπιασε τον κόσμο τύφος. Η διοίκηση της καραντίνας τα έβλεπε αυτά αλλά δεν μιλούσε, ούτε συνελάμβανε τους εγκληματίες εργολάβους τροφοδότες. Εκείνοι πλούτισαν εις βάρος χιλιάδων ανθρώπων. Πάτησαν πάνω στα πτώματά τους.

Μαρτυρία του Ιγνάτιου Ορφανίδη, Η Έξοδος, τ. Γ΄, Αθήνα: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, 2013

---

 Η έκθεση «Από τη Μεγάλη… στη Σύγχρονη Ελλάδα» πραγματοποιείται με την αποκλειστική χορηγία της Τράπεζας Πειραιώς. Μετά από την παράταση που δόθηκε θα είναι επισκέψιμη έως τις 30 Ιουνίου 2025.

Γεωργία Βορύλλα