Το 1570, μια σειρά στρατιωτικών επιτυχιών κατέστησε τους Οθωμανούς κυρίαρχους στη λεκάνη της Μεσογείου. Ο κίνδυνος πλέον για την Ευρώπη γινόταν όλο και πιο ορατός. Οι Οθωμανοί δεν αποτελούσαν μόνον θρησκευτική, αλλά και εδαφική και εμπορική απειλή. Τα περισσότερα από τα κράτη της Δυτικής Ευρώπης ήταν μεγάλες εμπορικές δυνάμεις. Ως εκ τούτου, η επέκταση των Οθωμανών στα δικά τους όρια θα περιόριζε –αν δεν εξαφάνιζε κιόλας– το δικό τους εμπόριο.
Επιπλέον, οι τουρκικές θηριωδίες εξαγρίωναν όχι μόνον τους ηγέτες, αλλά και τους λαούς της Ευρώπης.
Υπό αυτές τις συνθήκες, και με πρωτοβουλία του Πάπα Πίου Ε΄, συγκροτήθηκε στρατιωτική συμμαχία μεταξύ χριστιανικών κρατών: ο Ιερός Συνασπισμός (Sacra Liga). Στη συμμαχία αυτή συμμετείχαν η Ισπανία, η Βενετία, η Ρώμη, η Σαβοΐα, το τάγμα των Ιωαννιτών Ιπποτών και η Γένουα.
Στις 16 Σεπτεμβρίου 1571, στόλος, τον οποίον αποτελούσαν δυνάμεις από όλα τα μέλη του Ιερού Συνασπισμού, ξεκίνησε από τη Μεσσήνη της Ιταλίας για τα ανατολικά. Αρχηγός του Ενωμένου Χριστιανικού Στόλου ορίστηκε ο 24χρονος Δον Ζουάν ο Αυστριακός, εξώγαμος γιος του Βασιλιά της Ισπανίας (& Γερμανίας) Καρόλου Α΄ και αδελφός του Βασιλιά της Ισπανίας Φιλίππου Β΄.
Συναρχηγοί ήταν ο αρχιστράτηγος των παπικών δυνάμεων Μαρκαντόνιο Κολόνα, ο Βενετός ναύαρχος και μετέπειτα δόγης Σεμπαστιάνο Βενιέρ, ο διοικητής της Δεξιάς Πτέρυγας του Στόλου Τζαν-Αντρέα Ντόρια, ο γενικός προβλεπτής θαλάσσης Αγκοστίνο Μπαρμπαρίγκο και ο Μάρκο Γκουιρίνι.
Η σύγκρουση μεταξύ των δύο στόλων, που πραγματοποιήθηκε στη θαλάσσια περιοχή που τότε ήταν γνωστή ως «Κόλπος της Ναυπάκτου», ήταν καταστροφική για την πλευρά των Οθωμανών, αφού μόλις 35 από τα περίπου 280 πλοία τους σώθηκαν, ενώ 20.000 ήταν οι νεκροί τους. Οι απώλειες για τους Ευρωπαίους ήταν πολύ μικρότερες: 8.000 νεκροί.
Η ναυμαχία αυτή στοίχισε περισσότερες ζωές στους Έλληνες, αφού Έλληνες κωπηλάτες υπήρχαν τόσο στα πλοία των Ευρωπαίων όσο και σ’ εκείνα των Οθωμανών.
Αξιωματικός στο πολεμικό «Μαρκησία» του Αντρέα Ντόρια ήταν και ο Ισπανός συγγραφέας του «Δον Κιχώτη», ο Μιγκέλ ντε Θερβάντες, ο οποίος έχασε εδώ το χέρι του.
Στη δυτική πλευρά του ενετικού λιμένος της Ναυπάκτου βρίσκεται το Πολιτιστικό Πάρκο Μιχαήλ Θερβάντες, όπου είναι αναρτημένες αναμνηστικές μαρμάρινες επιγραφές, αφιερώματα των πρεσβειών των εμπλεκομένων στη ναυμαχία κρατών. Εκεί υψώνεται, επίσης, και το άγαλμα του Μιγκέλ ντε Θερβάντες.
Σε επαφή με το δυτικό ενετικό τείχος του κάστρου της Ναυπάκτου, κοντά στο λιμάνι, υψώνεται ο Πύργος του Μπότσαρη. Χτίστηκε σε δύο φάσεις: ο δυτικός πύργος τον 15ο αι. και ο ανατολικός τον 16ο. Στο ανατολικό τμήμα του Πύργου βρίσκεται εγκατεστημένη μια μόνιμη έκθεση με σκοπό την προβολή της Ναυμαχίας της Ναυπάκτου.
Η έκθεση περιλαμβάνει περίπου 80 αντίγραφα έργων ζωγραφικής ή χαρακτικής, τα οποία είχαν γίνει από τους σπουδαιότερους καλλιτέχνες της εποχής εκείνης. Στο ισόγειο εκτίθενται έργα που αναφέρονται στη ναυμαχία με τρόπο αλληγορικό ή συμβολικό, αφιερώματα σε εκκλησίες της Δύσης, καθώς και προσωπογραφίες των αρχηγών των κρατών που αποτέλεσαν τότε τον Ιερό Συνασπισμό.
Στον πρώτο όροφο παρουσιάζονται έργα ζωγραφικά, χαρακτικά, καθώς και οι τάπητες τοίχου του Τζαν-Αντρέα Ντόρια, που έχουν ως θέμα τις φάσεις της Ναυμαχίας. Οι τάπητες αυτοί υφάνθηκαν στις Βρυξέλλες, πάνω σε σχέδια του ζωγράφου Λούκα Καμπιάζο.
Στη Βενετία, κοντά στην εκκλησία του Αγίου Μάρκου, υπάρχει εκκλησία αφιερωμένη στη Σάντα Μαρία Φορμόζα, όπου και βρίσκεται η εικόνα της Παναγίας Βρεφοκρατούσας, της ναυαρχίδας του Σεμπαστιάνο Βενιέρ.
Στο Ναυτικό Μουσείο της Βαρκελόνης υπάρχει πιστό αντίγραφο –σε πραγματικές διαστάσεις– της γαλέρας του Δον Ζουάν του Αυστριακού, μαζί με το λάβαρό του και το άγαλμα του Cristo di Lepanto (του Χριστού της Ναυπάκτου).
Με ιστορική βάση τη Ναυμαχία, η Ναύπακτος είναι πόλη αδελφοποιημένη με την Ποντεβέδρα της επαρχίας Γαλικίας της Ισπανίας από το 1982, και με το Μαρίνο της Περιφέρειας της Ρώμης από το 2004.
Από το Μαρίνο καταγόταν ο Μαρκαντόνιο Κολόνα, ένας από τους υπαρχηγούς του Ενωμένου Χριστιανικού Στόλου στη Ναυμαχία του 1571. Η μεγαλύτερη εορτή της πόλης είναι η αναπαράσταση της επιστροφής του Κολόνα στην πόλη του από το Λεπάντο.
Κατά την αναπαράσταση αυτήν δεκάδες καβαλάρηδες, ντυμένοι με αναγεννησιακές στολές που κατασκευάζονται στα εργαστήρια του Μαρίνο γι’ αυτόν το σκοπό, διασχίζουν έφιπποι τον κεντρικό δρόμο της πόλης, μπροστά στον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Βαρνάβα, και καταλήγουν στο δημαρχείο.
Η αναπαράσταση αυτή λαμβάνει χώρα κάθε πρώτη Κυριακή του Οκτωβρίου –ημέρα κατά την οποία εορτάζεται η Ναυμαχία σε ολόκληρη τη Δυτική Ευρώπη– και συνδυάζεται με τη Γιορτή του Κρασιού και του Σταφυλιού («Μαλβαζία»), το οποίο και ρέει άφθονο από ειδικές παροχές στις δημόσιες βρύσες του κεντρικού δρόμου της πόλης.
Οι δεσμοί της συγκεκριμένης πόλης με τη Ναύπακτο είναι τέτοιοι ώστε έχουν ονομάσει την κεντρική πλατεία τους «Πιάτσα ντι Λέπαντο», και την ποδοσφαιρική τους ομάδα «Λέπαντο».
Μαθαίνουν δε στα παιδιά τους την ιστορία της Ναυμαχίας από τις πρώτες ήδη τάξεις του Δημοτικού Σχολείου. Κάθε Οκτώβριο ο Δήμος, προς ανάμνησιν του σημαντικού αυτού ιστορικού γεγονότος, διοργανώνει εκδηλώσεις και αναπαράσταση της Ναυμαχίας στο μικρό ενετικό λιμανάκι. Σ’ αυτήν συμμετέχουν αντιπροσωπείες και διπλωματικές αποστολές από τις χώρες που έλαβαν τότε μέρος στη ναυμαχία.
Αν και η είδηση της καταστροφής παρέλυσε τότε τον σουλτάνο, για τους Δυτικούς ήταν «μία νίκη χωρίς επαύριον», αφού δεν την εκμεταλλεύτηκαν όπως έπρεπε. Εκτός αυτού, νέα δοκιμασία –σφαγές και αιχμαλωσίες– περίμενε τον ελληνικό πληθυσμό.
Όπως και να ’χει, ήταν η πρώτη φορά που καταρρίφθηκε το αήττητον της τουρκικής αρμάδας.
Ο δε ναύαρχος Γκραβιέ έγραψε: «Η τύχη του κόσμου τρεις φορές εξαρτήθηκε από την έκβαση μιας τεράστιας ναυτικής σύρραξης: στη Σαλαμίνα, στο Άκτιο και στη Ναύπακτο».
