Στα χνάρια των Αργοναυτών – Από την Κάλπη των αρχαίων Ελλήνων στη Χηλή του Εύξεινου Πόντου

Ευτυχισμένος που έκανε το ταξίδι του Οδυσσέα.
Ευτυχισμένος αν στο ξεκίνημα, ένιωθε γερή την αρματωσιά μιας αγάπης,
απλωμένη μέσα στο κορμί του, σαν τις φλέβες όπου βουίζει το αίμα.
Γιώργος Σεφέρης

Από μικρή μού άρεσε να ψάχνω ανάμεσα στις λέξεις… Ήταν ωραία τα ταξίδια που μου επεφύλασσε αυτή η αναζήτηση. Ένα τέτοιο ταξίδι έζησα το τελευταίο διάστημα σερφάροντας στο διαδίκτυο. Έπεσα –τυχαία– πάνω στο λεξικό του Νικολάου Λωρέντη με θέμα τα αρχαία ελληνικά ονόματα (Λεξικόν των αρχαίων μυθολογικών, ιστορικών και γεωγραφικών κυρίων ονομάτων), το οποίο εκδόθηκε στο τυπογραφείο του Αντωνίου Μπένκου στη Βιέννη το 1837.

Εκεί λοιπόν μεταξύ άλλων διαβάζω: «Αι Χηλαί, χωρίον της Βιθυνίας κείμενον επί του Ευξείνου Πόντου, τανύν Καπ Ρεφκέν».

Μπήκα σε σκέψεις. Ώστε ο λόγος που δεν έβρισκα την (αρχαία;) Χηλή του Εύξεινου Πόντου καταχωρισμένη σε παλαιότερα βιβλία ή χάρτες ήταν ότι η περιοχή ήταν γνωστή με άλλο όνομα; Αναζητώντας πληροφορίες βρήκα ότι το Καπ Ρεφκέν συνδέεται με την Κάλπη (Calpe) της Βιθυνίας. Στο λεξικό του Στέφανου Βυζάντιου (5ος αι. μ.Χ.) βρίσκω να γίνεται αναφορά στην Κάλπη: «Κάλπαι πόλις Βιθυνών, Θεόπομπος ογδόω ελληνικών, εστί και λιμήν Κάλπη, το εθνικόν Καλπεύς ως Σινωπεύς»…

Άρχισα μια νέα αναζήτηση, η οποία με έφερε μπροστά σε νέα δεδομένα. Τώρα πλέον θα έψαχνα για την Κάλπη (Κalpe ή Calpe). Ήταν πολύ μεγάλη η έκπληξη και η περιέργειά μου, και επειδή το ένα φέρνει το άλλο, η αναζήτησή μου με οδήγησε στο αρχικό όνομα της περιοχής, που δεν ήταν άλλη από τη Θυνία (Θυνιάδα), στην οποία κατοικούσε θρακικό φύλο. Μα ας πάρω τα πράγματα με τη σειρά.

Απ’ ό,τι γνώριζα μέχρι τώρα από τον Χηλήτη αρχαιολόγο Γεώργιο Μπακαλάκη, η πιθανότερη μνεία της Χηλής μπορεί να είναι ή του 1612-1623 (Πατριαρχία Κύριλλου Λούκαρι), η βέβαιη του 1675 (του Χιτζερέ 1086). Ο επίσης Χηλήτης Αντώνης Τερζής στο βιβλίο του Άληστες Μνήμες – Χηλίτες αναφέρει ότι το όνομα της Χηλής απαντάται το 1327, τότε που η γύρω περιοχή κυριεύθηκε από τους Τούρκους και ο Σουλτάνος Ορχάν με δυο χρυσόβουλα παραχώρησε προνόμια στη Χηλή.

Έχουμε δει όμως ότι και η Άννα Κομνηνή –όπως έχω γράψει παλαιότερα– αναφέρει τη Χηλή και το κάστρο της ακόμη νωρίτερα.

Αποφάσισα να πιάσω το νήμα από την αρχή. Βέβαια ιστορικός δεν είμαι – η έρευνα για την ιστορική ακρίβεια είναι δουλειά δική τους. Θα ξεκινήσω την περιπλάνησή μου ακολουθώντας τα χνάρια των Αργοναυτών. Γνωρίζουμε ότι με το ταξίδι του Ιάσονα και των Αργοναυτών ο μέχρι τότε Άξενος Πόντος (Πόντος = θάλασσα) μετατράπηκε σε φιλόξενη θάλασσα (Εύξεινος Πόντος). Από εκεί και μετά άρχισαν οι αρχαίοι Έλληνες να καταφθάνουν στην περιοχή δημιουργώντας αποικίες.

Στο ταξίδι μου αυτό επέλεξα ως πρώτο ξεναγό τον Απολλώνιο τον Ρόδιο: «Αφού οι Αργοναύτες αποχαιρέτησαν τον μάντη Φινέα, με τις οδηγίες του πέρασαν τους κινούμενους βράχους (Συμπληγάδες). Αφήνοντας τον Βόσπορο μπήκαν προς τα δεξιά στον Άξενο Πόντο. Παραπλέοντας στις ακτές αυτής της θάλασσας, με κατεύθυνση προς τα ανατολικά, έφτασαν στη χώρα των Μαριανδυνών, όπου βασίλευε ο Λύκος, που τους υποδέχτηκε φιλόξενα…

»Ύστερα ήρθαν κατά τα ξημερώματα στο εγκαταλειμμένο νησί Θυνιάς, που βρίσκεται εκεί όπου συνορεύει η Βιθυνία με τη χώρα των Μαριανδυνών. Στο νησί αυτό συνάντησαν το θεό Απόλλωνα… “Ας αφιερώσουμε τούτο το νησί, σαν ιερό, στον Ηώο Απόλλωνα, αφού φανερώθηκε σ’ όλους μας την αυγή και ας θυσιάσουμε σ’ αυτόν ότι υπάρχει εδώ και ας χτίσουμε ένα βωμό σε κάποια προέκταση της ακτής” είπε ο Ορφέας στους συντρόφους του. Η Θυνιάς ονομάστηκε και Απολλωνία».

Τον Απολλώνιο τον Ρόδιο επιβεβαιώνει ο Ορφέας (Ορφέως Αργοναυτικά) που συμμετείχε στην αργοναυτική εκστρατεία: «Και τότε δη προφυγόντες αδευκέα πήματ’ ολέθρου, Ρηβαίου προχοάς τε, Μέλαινάν θ’ ικόμεθ’ ακτήν, νήσον υπέρ δολιχήν Θυνηΐδα, της απάτερθεν Τέμβριος ιχθυόεις θαλεραίς πλημμύρεται όχθαις, Σαγγάριός θ’ ός κύματ’ επιτρέχει Αξείνοιο», δηλαδή αφού ξέφυγαν από τον όλεθρο των Συμπληγάδων έφθασαν στη Θυνία που απέναντί της πλημμυρίζει ο Σαγγάριος που εκβάλλει στον Άξενο Πόντο.

Θέλοντας να κάνω πιο ενδιαφέρουσα την περιπλάνησή μου επέλεξα άλλον ένα ξεναγό. Σκύλαξ ο Καρυανδεύς το όνομά του. Ο Σκύλακας με εντολή του Δαρείου είχε εξερευνήσει τις ασιατικές ακτές τον 6ο/5ο αιώνα π.Χ. Στο έργο του Περίπλους του Ψευδοσκύλακα αναγράφεται: «Μετά δε Μαριανδύνους εισί Θράκες Βιθυνοί έθνος, και ποταμός Σαγάριος και άλλος ποταμός Αρτάνης και νήσος Θυνιάς (οικούσι δε αυτήν Ηρακλεώται) και ποταμός Ρήβας. Είτ᾽ ευθύς ο πόρος και το προειρημένον ιερόν εν τω στόματι του Πόντου, και μετά τούτο πόλις Χαλκηδών έξω Θράκης, μεθ᾽ ην ο κόλπος ο Ολβιανός».

Εδώ όπως βλέπουμε ο εξερευνητής της εποχής αναφέρει ότι η νήσος Θυνιάς κατοικείται από Ηρακλειώτες (η Ηράκλεια η Ποντική ήταν αποικία των Μεγαρέων).

Και για να ικανοποιήσω το ανικανοποίητον της ανθρώπινης ύπαρξής μου οδηγήθηκα σ’ έναν ακόμη ξεναγό, μεταγενέστερης εποχής, τον ιστορικό Ξενοφώντα. Ο Ξενοφών ως γνωστόν συμμετείχε με Έλληνες μισθοφόρους στην εκστρατεία του Πέρση βασιλιά και διεκδικητή του θρόνου της Περσίας Κύρου εναντίον του αδελφού του Αρταξέρξη. Μετά το θάνατο του Κύρου στη μάχη στα Κούναξα και τη δόλια εξόντωση των Ελλήνων στρατηγών από τον Τισσαφέρνη, ο Ξενοφών εκλέχθηκε στρατηγός από τους μύριους (10.000) Έλληνες μισθοφόρους για να τους οδηγήσει πίσω στην πατρίδα. Κατά την επιστροφή, αντιμετωπίζοντας πολλούς κινδύνους οδήγησε το στρατό δια μέσω της Αρμενίας – Τραπεζούντας – ακτών Εύξεινου Πόντου – Θράκης πίσω στην Ελλάδα, καταγράφοντας όλο το περιπετειώδες ταξίδι και υποτυπώνοντας τα μέρη απ’ όπου διήρχοντο. Μέσα από το έργο του Κύρου Ανάβασις – Η Κάθοδος των Μυρίων αντλούμε πολύτιμες πληροφορίες για την περιοχή του ενδιαφέροντός μας.

Αλήθεια, σε ποιον δεν είναι γνωστή η ιαχή των Μυρίων «Θάλαττα, θάλαττα» σαν αντίκρισαν από ψηλά τον Εύξεινο Πόντο… «Επί δε πάντες αφίκοντο επί το άκρον του όρους, ενταύθα περιέβαλλον αλλήλους και στρατηγούς και λοχαγούς δακρύοντες» μας λέει ο Ξενοφών.

Η Κάθοδος των Μυρίων (λιθογραφία 19ου αι.)

Ας εστιάσουμε όμως στο λιμάνι Calpe (Κάλπη), που μας ενδιαφέρει. Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, ο παράδεισος του Κάλπη βρίσκεται ακριβώς στο μέσο, μειώνοντας κατά το ήμισυ το ταξίδι μεταξύ Βυζαντίου και Ηράκλειας (και οι δύο πόλεις αποικίες των Μεγαρέων). Πρόκειται για ένα μακρύ ακρωτήριο που εξέρχεται στη θάλασσα. Το τμήμα προς την ακτή είναι βραχώδης γκρεμός, τουλάχιστον είκοσι μέτρα ύψους (ο Α. Τερζής γράφει για δύο βράχους ύψους 30μ. περίπου). Στην πλευρά προς το έδαφος υπάρχει ένας λαιμός πλάτους περίπου 400μ. και ο χώρος στο εσωτερικό του λαιμού είναι ικανός να φιλοξενήσει 10.000 κατοίκους. Υπάρχει ένα καταφύγιο αμέσως κάτω από το βράχο με μια παραλία που βλέπει προς τα δυτικά. Έπειτα, υπάρχει μια άφθονη πηγή γλυκού νερού που ρέει στη θάλασσα. Υπάρχει επίσης αρκετή ναυπηγική ξυλεία μέχρι την άκρη της θάλασσας. Η ορεινή έκταση εκτείνεται στην καρδιά της χώρας για τουλάχιστον είκοσι μίλια. Είναι καλό αργιλώδες έδαφος, χωρίς πέτρες. Για μια ακόμα μεγαλύτερη απόσταση, η ακτή αναπτύσσεται χονδρικά με μεγάλα ξύλινα δένδρα κάθε είδους. Η γύρω χώρα είναι όμορφη και ευρύχωρη, και περιλαμβάνει πολλά καλά κατοικημένα χωριά. Το χώμα παράγει κριθάρι και σιτάρι, όσπρια όλων των ειδών, κεχρί και σουσάμι, σύκα σε αφθονία, με πολλά αμπέλια που παράγουν γλυκά κρασιά και πράγματι όλα εκτός από ελιές. Αυτός είναι ο χαρακτήρας της χώρας.

Τα χρόνια περνούν, οι αιώνες διαβαίνουν… Και όπως λέει και ο Ηράκλειτος, «τα πάντα ρει» και τα πάντα μεταβάλλονται στο διάβα των αιώνων.

Έτσι ας έχουμε υπόψη μας πως η γη μας δεν είχε τη μορφή που έχει σήμερα, η μορφολογία άλλαξε, λαοί μετακινήθηκαν, μετακινήσεις και πόλεμοι διαμόρφωσαν νέα σύνορα, ονομασίες άλλαξαν… Η εμφάνιση του Μεγάλου Αλεξάνδρου θα αλλάξει την εικόνα του μέχρι τότε γνωστού κόσμου της Ανατολής. Έτσι κατά την ελληνιστική περίοδο, και κυρίως την περίοδο της βασιλείας του Μιθριδάτη ΣΤ΄ του Ευπάτωρα (βασίλειο Πόντου, επικράτηση ελληνικής γλώσσας), η εικόνα των ελληνικών πόλεων των ακτών του Εύξεινου Πόντου μεταβάλλεται. Κάποιες από αυτές αποδυναμώνονται, κάποιες άλλες δημιουργούνται. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται έντονα στις δυτικές και βόρειες ακτές.

Επέλεξα να ολοκληρώσω το ταξίδι μου (η αρχαία ελληνική αλλά και ξένη γραμματεία είναι πλούσια σε πληροφορίες) με έναν ακόμη ξεναγό. Ο ιστορικός, γεωγράφος, πολιτικός και στρατιωτικός έπαρχος της Καππαδοκίας Φλάβιος Αρριανός αγγίζει την μεταελληνιστική εποχή και φτάνει έως και τα χρόνια της επικράτησης των Ρωμαίων στην περιοχή του Εύξεινου Πόντου. Ο Αρριανός, Έλληνας, Ρωμαίος πολίτης από τη Νικομήδεια, ο οποίος είχε ως πρότυπό του τον Ξενοφώντα, πέθανε το 180 μ.Χ. Αξίζει να τον ακολουθήσουμε γιατί μέσα από το έργο του Περίπλους του Εύξεινου Πόντου μας ταξιδεύει εκεί όπου άνθησε και μεγαλούργησε ο ελληνισμός…

Ο Αρριανός ξεκινά το έργο του: «Αυτοκράτορι Καίσαρι Τραϊανώ Αδριανώ Σεβαστώ Αρριανός χαίρειν. Εις Τραπεζούντα ήκομεν, πόλιν Ελληνίδα, ως λέγει ο Ξενοφών εκείνος, επί θαλάττη ωκισμένην, Σινωπέων άποικον, και την μεν θάλασσαν την του Ευξείνου άσμενοι κατείδομεν όθενπερ και Ξενοφών και συ…».

Και αφού μας δίνει διάφορες πληροφορίες για τα παράλια του Εύξεινου Πόντου, φτάνει στον Αρτάνη ποταμό. «Από δε του ιερού πλέοντι εν δεξιά Ρήβας ποταμός· σταδίους διέχει του ιερού του Διός ενενήκοντα. Έπειτα Μέλαινα άκρα ώδε καλουμένη, πεντήκοντα και εκατόν. από Μελαίνης άκρας ες Αρτάνην ποταμόν, ίνα και όρμος ναυσί μικραίς προς ιερώ Αφροδίτης, πεντήκοντα άλλοι και εκατόν. Από δε Αρτάνου εις Ψίλιν ποταμόν πεντήκοντα και εκατόν· και πλοία μικρά ορμίζοιτο αν προς τη πέτρα τη ανεχούση ου πόρρω από του ποταμού των εκβολών. Ενθένδε εις Κάλπης λιμένα δέκα και διακόσιοι στάδιοι».

Δηλαδή κατά τον Αρριανό ο Κάλπης είναι λιμάνι όπου υπάρχει χωριό. Εκεί βρίσκεται πηγή με κρύο και καθαρό νερό. Επίσης υπάρχει ναυπηγική ξυλεία όπως είχε επισημάνει και ο Ξενοφών (ταύτα Ξενοφώντι τω πρεσβυτέρω λέλεκται). Ο Αρριανός όμως μας δίνει άλλη μια πληροφορία: «Από Κάλπης λιμένος εις Ρόην στάδιοι είκοσιν· όρμος ναυσί μικραίς. Από Ρόης εις Απολλωνίαν νήσον σμικράν, ολίγον διέχουσαν της ηπείρου, άλλοι είκοσι. Λιμήν υπό τη νησίδι. Και ένθεν εις Χηλάς στάδιοι είκοσιν. Από Χηλών ογδοήκοντα και εκατόν, ίναπερ Σαγγάριος ποταμός εσβάλλει εις τον Πόντον».

Τελικά, στο τέλος της πολυήμερης αναζήτησής μου μάλλον μου έμειναν κάποια ερωτηματικά.

Μέχρι και στην Ιερά Μητρόπολη Χαλκηδόνος απευθύνθηκα αλλά μέχρι στιγμής δεν έχω καταφέρει να μάθω από πότε χρονικά άρχισε να χρησιμοποιείται το όνομα της Χηλής στον Εύξεινο Πόντο. Εδώ θα παραθέσω και τα λόγια του αείμνηστου Αντώνη Τερζή: «όταν μια πατρίδα αριθμεί ζωή πολλών αιώνων, την ιστορική της αλήθεια την σκεπάζει τις περισσότερες φορές η αχλύς του χρόνου και κάθε κενό στη λεπτομέρεια γίνεται αιτία αμφισβήτησης».

Όπως και να έχει πάντως, ο Δημήτριος Σκαρλάτος ο Βυζάντιος (19ος αι.) στο έργο του για την Κωνσταντινούπολη επιβεβαιώνει τον Πλίνιο τον πρεσβύτερο (23-79 μ.Χ.) «Εις τον Βόσπορον όμως, και μάλιστα τα περί το στόμιον παράλια του Εύξεινου, την Χηλήν, του Ρήβα τας εκβολάς, και προ πάντων την φερωνύμως κληθείσαν Θυνιάδα (‘Νιάδαν κοινώς) ακτήν, συλλαμβάνονται παμπληθείς τον Σεπτέμβριον και Οκτώβριον οι θύννοι, των οποίων οι μέγιστοι, καλούμενοι από του ιταλικού πετσούδαι, απαραλλάκτως καθώς τεμαχίται το πάλαι, αποτελούσιν αλατιζόμενοι το έκτοτε περίφημον θυνναίον του Βυζαντίου τάριχος, την κοινώς από του Λατινο-Ισπανικού λακέρδαν (lacerda)…» («Έτεροι δε την πηλαμύδα, θυννίδα καλείσθαι φασι» Αδ. Κοραής).

Και η περιοχή της Χηλής, όπως άλλωστε και όλος ο Εύξεινος Πόντος είχε την καλύτερη παλαμίδα γνωστή και ως τορίκ στα τούρκικα (από την αρχ. ελληνική λέξη τάριχος), γνωστή σε όλο το Αιγαίο και τη Μεσόγειο από τους αρχαίους χρόνους.

Τελικά, όπως φαίνεται το ταξίδι στη Μαύρη Θάλασσα θα έχει πολλές συνέχειες, γιατί είμαι «ευτυχισμένη που κάνω το ταξίδι του Οδυσσέα». Εξάλλου όταν πρωτοξεκίνησα τις αναζητήσεις μου πριν από κάποια χρόνια –ακολουθώντας τα χνάρια των Αργοναυτών– εκείνη η πατρίδα, εκείνος ο ελληνισμός, απ’ άκρου εις άκρον με συνεπήρε. Ίστρος, Τόμοι, Οδησσός, Απολλωνιάδα και Όλβια, Παντικάπαιον, Φαναγορία και από εκεί ανατολικά Φάσις, Διοσκουριάς (Σοχούμι), Τραπεζούς, και βέβαια Σινώπη, Ηράκλεια, Αμισός και τόσες άλλες.

Γι’ αυτό, πουλιά της Μαύρης Θάλασσας που χαμηλοπετάτε, μη σταματάτε να με προσκαλείτε στο ταξίδι σας…

Υ.Γ.: Κλείνοντας δεν μπορώ να μην αναφερθώ σε μια ανάλογη αναζήτηση που έκανε ένας άνθρωπος, σε κάποια άλλη γωνιά του πλανήτη μας, αναζητώντας τις ρίζες του. Ο άνθρωπος αυτός, από την Calpe (Κάλπη) της Ιβηρικής Χερσονήσου (Αλχεθίρας στο Γιβραλτάρ), αναζητούσε την ιστορική σχέση της δικής του πατρίδας (αποικία και αυτή των αρχαίων Ελλήνων) με αυτήν του Εύξεινου Πόντου. Στην αναζήτησή του αυτή ο Andrés Ortolá Tomás έκανε το ταξίδι το 1999 και το 2001 κατά μήκος της Κωνσταντινούπολης προς την Ηράκλεια του Πόντου, ψάχνοντας τη σχέση της Κάλπης της Μαύρης Θάλασσας με τη δική του. Αξίζει να διαβάσετε τη δική του περιπλάνηση ΕΔΩ.

Ουρανία Πανταζίδου
Υποπλοίαρχος Π.Ν. (ε.α.)

• Πηγή: Alexandroupoli Online.