Η συρρίκνωση του αρμενικού πληθυσμού στην Ελλάδα κατά τα έτη 1922-1950

Η καταγραφή του πληθυσμού των Αρμενίων τα πρώτα χρόνια της προσφυγιάς είναι μια αρκετά δύσκολη και περίπλοκη υπόθεση με πολλές παραμέτρους, η οποία θα μπορούσε να αποτελέσει από μόνη της ένα ξεχωριστό θέμα επιστημονικής μελέτης.

Στο κείμενο που ακολουθεί γίνεται μια απόπειρα απλής καταγραφής από γνωστές και αξιόπιστες πηγές, με στόχο να παρουσιάσουμε μια γενική εικόνα που θεωρούμε ότι ανταποκρίνεται αρκετά στην πραγματικότητα.

Το πρώτο προσφυγικό κύμα
Στα τέλη του 1921 έφτασε το πρώτο προσφυγικό κύμα Αρμενίων από την Κιλικία και τη Νικομήδεια στην Ελλάδα. Σε γραπτή αναφορά του με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1922 προς την Αρμενική Μητρόπολη Αθηνών, ο πάτερ Κεβόρκ Ταβιτιάν έχει καταγράψει 3.950 Αρμένιους που εγκαταστάθηκαν προσωρινά σε Πειραιά, Καλαμάτα, Λαύριο, Βόλο, Σάμο, Μυτιλήνη, Χίο και Σύρο τον Δεκέμβριο του 1921.

Κυριακάτικο σχολείο της Αρμενικής Ευαγγελικής Εκκλησίας στο Δουργούτι, 1923

Εννέα μήνες αργότερα, κατά τη μικρασιατική τραγωδία και την ολοκληρωτική καταστροφή της Σμύρνης, μαζί με τους Έλληνες πρόσφυγες έφτασαν στην Ελλάδα και 100.000-120.000 Αρμένιοι πρόσφυγες από την Ιωνία, την Ανατολική Θράκη και την Κιλικία. Οι αριθμοί αυτοί, όπως καταγράφονται από ιστορικούς και αναφέρονται συχνά μέσα σε περιγραφές της εποχής, μάλλον είναι υπερβολικοί, ειδικότερα όταν κάνουμε σύγκριση με τις πρώτες επίσημες καταγραφές από τους κρατικούς φορείς και την Αρμενική Μητρόπολη.

Οι Αρμένιοι πρόσφυγες που έφτασαν στην Ελλάδα το 1922, μαζί με τα ορφανά, δεν πρέπει να ξεπερνούσαν τις 90.000 ψυχές. Τον Αύγουστο του 1924 οι Αρμένιοι πρόσφυγες που βρίσκονταν υπό την ευθύνη των ελληνικών υπηρεσιών περίθαλψης έφταναν τα 55.000 άτομα.

Στα τέλη της δεκαετίας του ’20 ο αριθμός όλων των Αρμενίων στην Ελλάδα ήταν 65.000, εκ των οποίων 36.600 κατοικούσαν στην Αθήνα, τον Πειραιά και άλλες περιοχές της Στερεάς Ελλάδας, και 28.300 σε Μακεδονία και Θράκη.

Από τα πρώτα χρόνια, μια ειδική επιτροπή της «Κοινωνίας των Εθνών» υπό την εποπτεία του Φρίντγιοφ Νάνσεν ανέλαβε το έργο της μετεγκατάστασης των Αρμενίων προσφύγων στη Σοβιετική Αρμενία, με πρώτη αποστολή 3.000 πρόσφυγες, από την περιοχή κυρίως της Κεντρικής Μακεδονίας, μέχρι τον Νοέμβριο του 1925.

Περιμένοντας τον απόπλου από τον Πειραιά, Δεκέμβριος 1931

Το 1931-32 η μετεγκατάσταση συνεχίζεται, και μεταφέρονται με ελληνικά πλοία από τον Πειραιά 8.000-10.000 Αρμένιοι πρόσφυγες στο Βατούμ κι από εκεί στη Σοβιετική Αρμενία. Θα πρέπει να αναφέρουμε ακόμη ότι τον πρώτο χρόνο της προσφυγιάς χιλιάδες ήταν οι θάνατοι λόγω των κακουχιών, της ανεπαρκούς σίτισης και των ανύπαρκτων συνθηκών υγιεινής.

Τα ορφανά της Γενοκτονίας
Το 1922, διεθνείς φιλανθρωπικές οργανώσεις μετέφεραν στην Ελλάδα 7.000-8.000 ορφανά Αρμενόπουλα από τα αμερικανικά κυρίως ορφανοτροφεία και άλλα κέντρα περίθαλψης της Τουρκίας. Τα παιδιά αυτά, τα περισσότερα ορφανά της Γενοκτονίας του 1915, φιλοξενήθηκαν σε ιδρύματα που λειτούργησαν σε ολόκληρη την επικράτεια της Ελλάδας. Τα μεγαλύτερα από αυτά ήταν της Σύρου, της Κορίνθου και της Κέρκυρας. Κάποια από αυτά τα ορφανά μεταφέρθηκαν σε άλλες χώρες με τη φροντίδα του «Lord Mayor’s Fund». Έτσι, την επόμενη χρονιά ο αριθμός των ορφανών που φιλοξενούνταν σε ολόκληρη την Ελλάδα αναλυτικά ήταν: Καβάλα 693, Κέρκυρα 1.778, Κεφαλονιά 314, Θάσος 72, Παλιά Ανάκτορα 165, Χαλκίδα 621, Ωρωπός 396, Ζάππειο 71, Κόρινθος 1670, Σύρος 732. Σύνολο 6.512 ορφανά.

Τα περισσότερα από τα ορφανοτροφεία αυτά έπαψαν να λειτουργούν έως το 1927.

Ένα μέρος από τα παιδιά που είχαν πλέον ενηλικιωθεί πήγαν στη Μακεδονία ως εργάτες στις γεωργικές καλλιέργειες της περιοχής, κάποια άλλα έφυγαν για τη Γαλλία και τη Σοβιετική Αρμενία, ενώ 500 παιδιά μεταφέρθηκαν σε ορφανοτροφείο της Αιγύπτου.

Στις 30 Σεπτεμβρίου του 1923 η Αμερικανική φιλανθρωπική οργάνωση «Near East Relief» γνωστοποίησε την έρευνα που είχε κάνει σχετικά με κάποια από τα αρμενικά σχολεία. Σύμφωνα με αυτήν, ο αριθμός των μαθητών ήταν: Αθήνα 255, Κοκκινιά 653, Δουργούτι 745, Παγκράτι 415, Θεσσαλονίκη και περίχωρα 790, Πειραιάς 317, Παλαιό Φάληρο 60, Νέο Φάληρο 96, Μοσχάτο 34, Κηφισιά 70, Μαρούσι 65, Μυτιλήνη 250, Ρέθυμνο 150, Χανιά 47, Λαύριο 101. Σύνολο 4.048 μαθητές.

Μια μεγάλη ομάδα από ορφανά Αρμενάκια στην Κόρινθο το 1924-25, υπό την φροντίδα της «Νear East Relief», 
σχηματίζουν τις λέξεις [ΔΕΥΤΕΡΗ (προς) ΚΟΡΙΝΘΙΟΥΣ Ι: 8-11], απεικονίζοντας τις παραγράφους 8 και 11 του α΄ κεφ.
της Β΄ Επιστολής του Αποστόλου Παύλου προς Κορινθίους^*

Οι πρόσφυγες στην Αθήνα
Τα πρώτα χρόνια στην Αθήνα, οι Αρμένιοι είχαν εγκατασταθεί βασικά σε πέντε περιοχές: στο Δουργούτι 7.000, Παγκράτι και Καισαριανή 3.000, Λιπάσματα (Άγιος Διονύσιος, Πειραιάς) 5.000, Κοκκινιά 6.000 και στο κέντρο της Αθήνας 5.000 πρόσφυγες από τη Σμύρνη, που ήταν σε καλύτερη οικονομική κατάσταση συγκριτικά με τους άλλους.

Η πρώτη απογραφή
Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1938, μετά από αίτημα της κυβέρνησης, το Εθνικό Κεντρικό Συμβούλιο των Ορθοδόξων Αρμενίων οργάνωσε απογραφή σε όλες τις περιοχές όπου ζούσαν Αρμένιοι.

Τα αποτέλεσμα ήταν να καταγραφούν 27.080 Αρμένιοι σε 35 περιοχές της χώρας.

Αναλυτικά: Δουργούτι 4.500, Καισαριανή 1.000, Περιστέρι 250, Κοκκινιά 4.800, Λιπάσματα (Άγιος Διονύσιος, Πειραιάς) 3.000, Μαρούσι 180, Κηφισιά 60, Μοσχάτο 100, Αμπελόκηποι 60, Νέα Σφαγεία (Ταύρος) 35, Φάληρο 150, Καλλιθέα 100, Λαύριο 400, Βόλος 300, Κόρινθος 100, Αίγιο 100, Πάτρα 500, Πύργος 150, Ναύπλιο 30, Καλαμάτα 800, Κέρκυρα 150, Κρήτη 700, Μυτιλήνη 300, Σάμος 30, Χίος 20, Σύρος 20, Θεσσαλονίκη 5.000, Δράμα 650, Σέρρες 300, Καβάλα 800, Ξάνθη 750, Κομοτηνή 800, Αλεξανδρούπολη 800, Διδυμότειχο 150, Νέα Ορεστιάδα 100.

Τα επόμενα χρόνια η απογραφή αυτή αμφισβητήθηκε έντονα. Κάποια μέλη της κοινότητας, που ήταν καλά πληροφορημένα για την κατάσταση στους συνοικισμούς όπου διέμεναν οι Αρμένιοι, έθεσαν τον προβληματισμό τους για την εγκυρότητα της καταγραφής, με τον ισχυρισμό ότι οι αριθμοί είναι κατά προσέγγιση κι όχι ακριβείς. Σύμφωνα με αυτούς, ο πληθυσμός των Αρμενίων στο Δουργούτι ξεπερνούσε τις 6.500, ενώ οι καταγεγραμμένοι στην Κοκκινιά και στη Θεσσαλονίκη ήταν τουλάχιστον κατά 1.000 λιγότεροι ανά περιοχή. Εάν δεχθούμε αυτήν την εκδοχή, το 1938 ο αρμενικός πληθυσμός ήταν περίπου 31.000 άτομα.

Επιβίβαση στο πλοίο προς τη Σοβιετική Αρμενία, Δεκέμβριος 1931

Η παλιννόστηση
Το 1946 αρχίζει η παγκόσμια εκστρατεία για την παλιννόστηση (Νερκάχτ) των Αρμενίων της διασποράς προς τη Σοβιετική Αρμενία. Έτσι άρχισε και στην Ελλάδα μια καλά οργανωμένη προσπάθεια για να πεισθούν όσο το δυνατόν περισσότεροι Αρμένιοι να επαναπατριστούν. Η πρώτη γενιά προσφύγων, ειδικά εκείνοι που ζούσαν ακόμη ανασφαλείς οικονομικά και κοινωνικά, ήταν πρόθυμοι να εγκατασταθούν στη Σοβιετική Αρμενία. Από τον Πειραιά και τη Θεσσαλονίκη έφυγαν 1.372 οικογένειες (4.974 άτομα) το 1946 και 3.478 οικογένειες (13.241 άτομα) το 1947. Συνολικά, σε δύο χρόνια, 18.215 Αρμένιοι από την Ελλάδα εγκαταστάθηκαν στη Σοβιετική Αρμενία.

Την ίδια περίοδο ξεκίνησε ένα κύμα φυγής Αρμενίων από την Ελλάδα προς τον Καναδά και την Αργεντινή, που κράτησε για πολλά χρόνια. Οι περισσότεροι ήταν νέοι και νέες που αναζητούσαν έναν τόπο που θα τους εξασφάλιζε εργασία και μια ασφαλή διαβίωση για τις οικογένειές τους.

Στα τέλη της δεκαετίας του ’40 η Αρμενική Κοινότητα στην Ελλάδα αριθμούσε περίπου 9.500 άτομα. Μέσα σε μια δεκαετία είχε χάσει τα ⅔ του πληθυσμού της.

Τη δεκαετία του ’50, μετά από επίπονες προσπάθειες, η κοινότητα κατάφερε να προσαρμόσει τις εκπαιδευτικές και τις άλλες της δομές στη νέα κατάσταση που είχε διαμορφωθεί.

Συνοψίζοντας, λοιπόν, μέσα σε σχεδόν τριάντα χρόνια, μόνο το 1/10 του αρχικού πληθυσμού των αρμενίων προσφύγων του 1922 είχε απομείνει στην Ελλάδα.

Μάικ Τσιλιγκιριάν
_____
* Παρ. 8: Ου γαρ θέλομεν υμάς αγνοείν, αδελφοί, υπέρ της θλίψεως ημών της γενομένης ημίν εν τη Ασία, ότι καθ᾿ υπερβολήν εβαρήθημεν υπέρ δύναμιν, ώστε εξαπορηθήναι ημάς και του ζην·
  Παρ. 11: συνυπουργούντων και υμών υπέρ ημών τη δεήσει, ίνα εκ πολλών προσώπων το εις ημάς χάρισμα διά πολλών ευχαριστηθή υπέρ ημών.

Πηγές

• Γκάρο Κεβορκιάν, «Δεκαεπτά χρόνια με την ελληνοαρμενική παροικία 1922- 1939», Γενικό Ημερολόγιο (Amenun darekirk) 1957.
• Νορίκ Σαρισιάν, Ο μεγάλος επαναπατρισμός των Αρμενίων της διασποράς, 1946-1948, Ερεβάν 2014.
• Ιωάννης Κ. Χασιώτης, «Οι Αρμένιοι της Ελλάδας: Ιστορία, οργάνωση, ιδεολογία, κοινωνική ενσωμάτωση», Ίστωρ, 8/1995.
• Ετήσια έκδοση της εφημερίδας Αζάτ ορ, 2006.
• Εφημερίδα Νορ ορ, 2/12/1923.

​Αναδημοσίευση από το περ. Αρμενικά, τχ 90, Ιούλ.-Σεπτ. 2016.