Πρόσφυγες: Από την ανταλλαγή των πληθυσμών στην εξαθλίωση
Στην εμβληματική «Ιστορία ενός αιχμαλώτου» (1929) του Στρατή Δούκα, ο ήρωας Νικόλας Καζάκογλου (το Κοζάκογλου το έβαλα, λέει ο Δούκας, σαν πιο εντυπωσιακό) αφηγείται σε ένα καφενείο στο χωριό Σπι ή Στουπί (σημερινή Νέα Εφεσος) -στα «προσφυγοχώρια της επαρχίας Αικατερίνης»- το πώς κατάφερε να σωθεί μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή μεταμφιεζόμενος σε Τούρκο.
Του Αντώνη Κάλφα **
Το βιβλίο έγινε σύμβολο ενός ολόκληρου κόσμου, του κόσμου της προσφυγιάς, διαβάστηκε πολύ από το αναγνωστικό κοινό και επαινέθηκε για τη σπάνια γλώσσα του ομοθύμως από την κριτική – ο Φώτης Κόντογλου βρήκε μάλιστα «εξαίσια» και την αφιέρωση του βιβλίου.
Η ανάπτυξη της δημοσιογραφίας
Το πρώτο τυπογραφείο στην Κατερίνη, μικρή πόλη τότε που μόλις είχε προβιβαστεί σε Δήμο επειδή διέθετε 10.000 κατοίκους, ιδρύεται από Πόντιους πρόσφυγες το 1930 ενώ παράλληλα εκδίδεται από την ίδια ποντιακή ομάδα η πρώτη εφημερίδα που έμελλε να μακροημερεύσει, ο «Μακεδονικός Αγών» (ο Αιμίλιος Ξανθόπουλος, εις εκ των εκδοτών, δήμαρχος της Κατερίνης, θα εκτελεστεί από τους Γερμανούς στις 23 Φεβρουαρίου του 1943, μαζί με άλλους 39 πατριώτες).
Ο καλύτερος δημοσιογράφος του 20ού αιώνα στην Πιερία υπήρξε αναμφισβήτητα ο πολυγραφότατος Σάββας Κανταρτζής: ισχυρή ποντιακή προσωπικότητα, συνεταιριστής, φίλος του Λεωνίδα Ιασωνίδη, οπαδός των Φιλελευθέρων και μαχητής της Αριστεράς για ένα διάστημα (εξορίστηκε για τις ιδέες του στον Αϊ-Στράτη), επίλεκτο μέλος της Εκκλησίας των Ευαγγελικών της πόλης, εκδότης της εφημερίδας «Νέα Εποχή» αλλά και δημοσιογράφος σε εφημερίδες της Θεσσαλονίκης, ο Σάββας Κανταρτζής (Κοτύωρα/ Ορντού 1900- Κατερίνη 1985) περιέγραψε με ακρίβεια και σεβασμό στην αλήθεια τη μοίρα του ποντιακού ελληνισμού.
Από τον δεκατριών τόμων όγκο των απομνημονευμάτων, που άρχισε να εκδίδει το 1972, τρεις τόμοι είναι αφιερωμένοι στην τραγωδία του Πόντου. Ο Κανταρτζής περιγράφει με ζωντάνια τα πρώτα του γράμματα στο ελληνικό σχολείο των Κοτυώρων, στην Ψωμιάδειο Σχολή, τα πρώτα μηνύματα αλλαγής της οθωμανικής πολιτικής, την εξορία στον Καύκασο για να αποφύγει τα αντίποινα των Τούρκων, τις θηριωδίες του Τοπάλ Οσμάν και του Κεμάλ. Κατατοπιστικές και άκρως ενδιαφέρουσες είναι ακόμη και οι πρώτες (αρνητικές) εντυπώσεις του από την πόλη της Κατερίνης, όταν την αντικρίζει πρώτη φορά το 1925.
Βιβλία για την ποντιακή τραγωδία
Αξιοσύστατα και τεκμηριωμένα είναι και δύο μικρά βιβλία που εκδόθηκαν σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων το 1965 και το 1966. Ο Θεόφιλος Ευθ. Χαλκίδης (Φάτσα Πόντου 1900 – Κατερίνη 1985) στα «Απομνημονεύματα» (Κατερίνη 1965) μάς παρέχει πληροφορίες γύρω από τους κεμαλικούς διωγμούς, τις προσπάθειες εγκατάστασης στην Ελλάδα στην Κατερίνη του μεσοπολέμου («ελώδης χωρίς πόσιμο νερό») και στη γενεαλογία του γράφοντος. Στην πρώτη σελίδα και ο υπέρτιτλος: «Πόντος» με τον προσδιορισμό του θέματος: «Απομνημονεύματα από την εξόντωσιν και σφαγήν του ποντιακού ελληνισμού υπό της επαναστατικής κυβερνήσεως του Κεμάλ, και ο επαναπατρισμός εις την Ελλάδα». Στον πρόλογό του τονίζει: «Αγαπητοί μου αναγνώσται, δεν γράφω φαντασίες ή υπερβολές, αλλά απτά και συγκεκριμένα όπως τα έζησα και υπόφερα πριν σαράντα επτά χρόνια».
Το βιβλιαράκι του εμπόρου Νικόλαου Γ. Δεληγιαννίδη (Κοτύωρα/Ορντού 1877 – Κατερίνη 1941) είναι ημερολογιακή μαρτυρία (1921-1922), εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, με την ένδειξη στο εξώφυλλο «Ποντιακές ιστορίες». Πρόκειται για το ημερολόγιο που κρατούσε ο συγγραφέας κατά το διάστημα της εξορίας του και της φυλάκισής του από τους Τούρκους και το οποίο εξέδωσε ο γιος του Τάκης επί τη συμπληρώσει 25 χρόνων από το θάνατο του πατέρα του. Οι περιοχές που εξετάζονται είναι βασικά τα χωριά του Γιααϊλέ-Γιουζή, γύρω απ’ το Τσάμπασι, τα ιδρυτικά χωριά τους της περιοχής Κιουρτίν της Αργυρούπολης (Κιουμουσχανέ) και τα μεταναστευτικά τους κέντρα, όπως Κοτύωρα, Φάτσα, Πουλαντζάκη, Απτάλ, περιοχή Πόζατ, περιοχή Τάσοβας κ.λπ.
Ο Θεοφάνης Δεληγιαννίδης με το βιβλίο του «Αντάρτης στα ποντιακά βουνά» (Κατερίνη 2001) γράφει τα απομνημονεύματά του σε γλώσσα απλή καθαρεύουσα. Αυτά περιλαμβάνουν τόσο ιστορικά γεγονότα της περιοχής του Πόντου (μετακινήσεις πληθυσμών, το ποντιακό ζήτημα, ονόματα εκτελεσθέντων από τον Τοπάλ Οσμάν, οργάνωση των Ελλήνων κ.λπ.) όσο και προσωπικά βιώματα (η αναζήτηση του χαμένου του παιδιού στα 1961, η ανεύρεσή του και η επιστροφή στην πατρίδα).
Η καταγραφή του Τσακιρίδη
Ο Λάζαρος Τσακιρίδης («Ξεχασμένοι αντάρτες του Πόντου», Κατερίνη 2001), γόνος προσφύγων (γεννήθηκε το 1936) συγκέντρωσε λαϊκές διηγήσεις και κατέγραψε αφηγήσεις των τουρκόφωνων χριστιανών της περιοχής Βεζύρ-Κιοπρού (αντίσταση στον Κεμάλ, οι μάχες στα βουνά του Πόντου, η προστασία των γυναικόπαιδων). Ο ίδιος συγγραφέας θα μας δώσει αργότερα και το βιβλίο «Ιστορίες από τον Πόντο» (Κατερίνη 2005). Τέλος, με τίτλο «Τόπτσαμ. Το ποντιακό αντάρτικο με τον Καπετάν Κοτζάναστας», Κατερίνη 2005, ο Τσακιρίδης θα μας δώσει σε 137 στιγμιότυπα σκηνές από το βίο και τα ανδραγαθήματα του καπετάνιου Κοτζάναστας, ενώ παράλληλα στο βιβλίο περιγράφεται και η ζωή των συνεργατών του καθώς και άλλων οπλαρχηγών του Πόντου (καπετάν Αράπογλου, καπετάν Καράφιλος κ.λπ.).
Μαρτυρίες γραμμένες με φιλόσοφη διάθεση, γνώση και συναίσθημα θα μας δώσει και ο Ελευθέριος Ε. Ελευθεριάδης («Πόντος. Επιστροφή στην Ιθάκη. Οδοιπορικό Μνήμης και Γεωγραφίας», Θεσσαλονίκη 2004). Το βιβλίο περιλαμβάνει αφηγήσεις, ευτράπελα και ταξιδιωτικές αναμνήσεις από τα τρία οδοιπορικά που πραγματοποίησε στον Πόντο και στη γενέθλια πατρίδα του. Αναφέρονται και πέντε θεατρικά έργα του συγγραφέα γραμμένα στην ποντιακή γλώσσα χωρίς να είναι γνωστό εάν έχουν εκδοθεί σε μορφή βιβλίου: Το σύμνωμαν, ‘Σ σην Ρωμανίαν δέβα, Του κουνί το χάραγμαν, Εν τούτω νίκα, Μαρία Γιούλ-Μπαχάρ.
Η Νίκη Αδαμίδου (1937-2005) εξέδωσε το «Ημερολόγιο προσκυνήματος στη γη του Πόντου. Ενα ταξίδι αλλιώτικο από τα άλλα» (Θεσσαλονίκη 2004). Πρόκειται για το ημερολόγιο που κρατούσε από ένα ταξίδι που έγινε στον Πόντο τον Αύγουστο του 1983…
Ανατολικο-Θρακιώτες και Ιωνες
Για τους Θρακιώτες πρόσφυγες της Πιερίας μια πρώτη σειρά αφηγήσεων έχουμε από τον Ορέστη Αυλίδη, συγγραφέα και άλλων δύο καλογραμμένων τομιδίων με αφηγήσεις και διηγήματα, ο οποίος το 1974 κυκλοφόρησε το βιβλίο «Καβακλιώτικα» (Αιγίνιο 1974). Το βιβλίο είναι αφιερωμένο «Στην Επιτροπή αποκαταστάσεως προσφύγων Καβακλιωτών Αιγινίου». Ωστόσο, εδώ και λίγο καιρό, διαθέτουμε πλέον ένα βιβλίο με αφηγήσεις των Θρακιωτών που εγκαταστάθηκαν στην Πιερία (Θανάσης Μισιτσάκης – Νίκος Ντουλαπτσής, «Μνήμες από τη Θράκη», Κατερίνη 2013). Το σπουδαίο του εγχειρήματος βρίσκεται στην καταγραφή των αφηγήσεων των πληροφορητών/ιστορητών, πολλοί από τους οποίους δεν βρίσκονται σήμερα στη ζωή αφού είναι γεννημένοι στο τέλος του 19ου ή στο πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα (ο επιμελητής του βιβλίου Θ. Μισιτσάκης ετοιμάζει και μια δεύτερη εμπλουτισμένη έκδοση με σαράντα ακόμη αφηγήσεις).
Ο τόμος αποτελεί χρήσιμο εργαλείο για τη μικροϊστορία της πόλης εφόσον στις σελίδες του παρελαύνουν εκατόν ένας προφορικοί αφηγητές περιγράφοντας τα στοιχειώδη του βίου τους: τόπος γέννησης, οικογενειακή κατάσταση, οικονομική κατάσταση, περιπέτειες εγκατάστασης, τρόπος ζωής στη θρακική πατρίδα, ψυχαγωγία και καθημερινός μικρόκοσμος (καφενεία, μαγαζιά, ποικίλες μνήμες). Ο κατάλογος των ονομάτων στα χωριά της Πιερίας (Πύδνα, Περίσταση, Κορινός, Αιγίνιο, Κίτρος) και στην Κατερίνη βοηθά τον αναγνώστη να αναγνωρίσει τις ρίζες και τον αριθμό των προσφύγων στα μέρη μας. Ιδιαίτερα σημαντικές αποδεικνύονται οι προφορικές συνεντεύξεις των Θρακιωτών της Κατερίνης σε ζητήματα που έχουν σχέση με τα προβλήματα της εγκατάστασης και τις (αρνητικές) μνήμες από την αντιμετώπιση των ντόπιων της πόλης. Ας μην ξεχνάμε επίσης πως οι Θρακιώτες είναι οι πρώτοι πρόσφυγες του 20ού αιώνα στην Πιερία (το πρώτο κύμα το 1912-1914 και το δεύτερο μετά την καταστροφή του 1922).
* Ποιητής και φιλόλογος. Ανάμεσα σε άλλα έχει γράψει και τις μελέτες: «Η εκδοτική δραστηριότητα στην Πιερία (1918-1999). Συμβολή στην καταγραφή της μακεδονικής βιβλιογραφίας», Κατερίνη 2000, «Ο Συνοικισμός Ευαγγελικών Κατερίνης (1923-2000). Τοπική ιστορία και κίνηση των θρησκευτικών ιδεών» (σε συνεργασία με τον Πάρη Α. Παπαγεωργίου), πρόλογος Σάββα Αγουρίδη, Κατερίνη 2001, «Λογοτεχνικές εκδόσεις, μαρτυρίες και αφηγήσεις στην Πιερία (1918-2010)». Καταγραφή – παρουσίαση – ανθολόγηση, Κατερίνη 2011.
Μελετώντας την κοινωνία που προέκυψε από το 1922
Του Βλάση Αγτζίδη*
Η Μικρασιατική Καταστροφή αποτελεί μια από τις κύριες τομές στην ιστορία του σύγχρονου ελληνισμού. Δέκα χρόνια μετά τους νικηφόρους βαλκανικούς πολέμους, η περίοδος του τελικού μετασχηματισμού της ευρύτερης περιοχής θα τελειώσει στην προβλήτα της Σμύρνης, μέσα στη μεσαιωνικού τύπου Καταστροφή της Γκιαούρ Ιζμίρ από τα στρατεύματα του Μουσταφά Κεμάλ πασά, του Ατατούρκ, δηλαδή του γενάρχη του τουρκικού έθνους.
Οι επιζώντες πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία (Πόντο, Ιωνία, Βιθυνία, Καππαδοκία, Πισιδία) και την Ανατολική Θράκη θα εγκατασταθούν στην Ελλάδα, στις Νέες Χώρες που ενσωματώθηκαν μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους αλλά και στον Νότο της χώρας.
Ειδικά οι περιοχές της Βόρειας Ελλάδας, όπως και οι συνοικίες της Αθήνας και του Πειραιά, θα διαμορφωθούν σχεδόν αποκλειστικά από την προσφυγική εγκατάσταση.
Οι οικονομικές, πολιτικές και ιδεολογικές επιπτώσεις στην ελλαδική κοινωνία του Μεσοπολέμου θα είναι καταλυτικές. Ομως η μελέτη του φαινομένου από τους θεσμούς της ελλαδικής κοινωνίας θα είναι αντιστρόφως ανάλογη της σημασίας που θα έχει η μεγάλη κοινωνική ανατροπή που θα επιφέρει το ’22.
Είναι ακόμα ζητούμενο το κοινά συμφωνημένο αφήγημα για εκείνη την καθοριστική περίοδο. Για τις αιτίες που δημιούργησαν την προσφυγιά, αλλά και για τις επιπτώσεις και τις συνέπειες της προσφυγιάς στις τοπικές κοινωνίες.
Γι’ αυτό και έχει ιδιαίτερη σημασία για την ιστορική επιστήμη η καταγραφή των τοπικών εμπειριών. Στην κατεύθυνση αυτή κινείται και το σημερινό μας αφιέρωμα.
*Διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός
** Ερευνητής-συγγραφέας και εκδότης του λογοτεχνικού περιοδικού των Χανίων «Ερεισμα»
Πηγή: enet.gr
