Σύμφωνα με την Ακολουθία του, o Άγιος Θεόδωρος ο Μεγαλομάρτυρας ο Γαβράς γεννήθηκε τον 10ο αιώνα στην κωμόπολη Άτρα Χαλδίας του Πόντου. Η μνήμη του τιμάται στις 2 Οκτωβρίου.
Χρημάτισε στρατιωτικός αρχηγός και κυβερνήτης της Τραπεζούντας και αναδείχθηκε προστάτης των φτωχών και των αδυνάτων.
Σε μια συμπλοκή με τους Σελτζούκους Τούρκους συνελήφθη και προκειμένου να μην αρνηθεί την πίστη του, μαρτύρησε μετά από φρικτά και μεγάλα βασανιστήρια στις 2 Οκτωβρίου 1098 στη Θεοδοσιούπολη (Ερζερούμ). Ο άγιος του Πόντου, προστάτης της μοναδικότητας της Ρωμανίας και σύμβολο αντίστασης, συνεχίζει να εμπνέει όχι μόνο την οικογένειά του, τους Γαβράδες, αλλά και τον ποντιακό ελληνισμό.
Ο ναός της Τραπεζούντας
Για να τιμηθεί η μνήμη του αγίου κατασκευάστηκε ναός στην Τραπεζούντα, ανατολικά της πόλης στη συνοικία του Αγίου Βασιλείου και κοντά στο ναό της Αγίας Άννας με δωρεά του ανιψιού του Θεοδώρου, στρατηγού Κωνσταντίνου Γαβρά.
Μετά την ανέγερση του ναού ο Κωνσταντίνος Γαβράς μετέφερε εκεί με τιμητική πομπή την κάρα του μάρτυρα.
Ο ναός του Αγίου Θεοδώρου του Γαβρά καταστράφηκε από άγνωστη αιτία λίγο πριν ή κατά τη διάρκεια των χρόνων της Αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών της Τραπεζούντας. Από το αρχικό κτίσμα διατηρήθηκε περίπου έως τις αρχές του 20ού αιώνα μόνο ο γυναικωνίτης, δηλαδή το βόρειο τμήμα του ναού. Για το κτίσμα του 12ου αιώνα τίποτα άλλο δεν είναι γνωστό.
Σε χρυσόβουλο που εξέδωσε ο Αλέξιος Γ’ Μέγας Κομνηνός της Τραπεζούντας το 1364 για την παραχώρηση προνομίων στους Βενετούς εμπόρους της πόλης γίνεται λόγος για μοναστήρι αφιερωμένο στον Άγιο Θεόδωρο τον Γαβρά, πληροφορία που δεν πιστοποιείται από το συναξάρι του. Στο χρυσόβουλο, πάντως επικυρωνόταν μεταξύ άλλων η παραχώρηση εδαφών σε περιοχή που εκτεινόταν από το μοναστήρι προς τη θάλασσα, στις ανατολικές υπώρειες της πόλης. Επομένως, είναι πιθανό ο αρχικός ναός να αποτέλεσε τον πυρήνα για τη δημιουργία μοναστικού συγκροτήματος αφιερωμένου στον Γαβρά, σε μεταγενέστερη χρονική περίοδο και έως τα μέσα του 14ου αιώνα.
Η δημιουργία μοναστικής κοινότητας γύρω από τον αρχικό ναό δείχνει τη διάδοση της λατρείας αυτού του τοπικού αγίου προοδευτικά μέσα στον 13ο και τον 14ο αιώνα, καθώς και τη σημαντική θέση που κατείχε στην τοπική θρησκευτική παράδοση.
Φαίνεται πως κατά τα τελευταία χρόνια της Αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών κατασκευάστηκε άλλος μικρός δίκογχος ναός που ενσωμάτωσε τον σωζόμενο γυναικωνίτη του αρχικού ναού. Το κτίσμα αυτό ασφαλώς ανήκε στο μοναστικό συγκρότημα του Αγίου Θεόδωρου Γαβρά, όμως η ταύτισή του με το καθολικό της μονής δεν είναι ασφαλής δεδομένων των μικρών διαστάσεών του, αλλά και επειδή στα έγγραφα της εποχής δε γίνεται καθόλου λόγος για την τυπολογία του καθολικού. Στο δίκογχο αυτό κτίσμα η αριστερή κόγχη του Ιερού Βήματος ήταν αφιερωμένη στο Θεόδωρο Γαβρά και η δεξιά στον Άγιο Δημήτριο.
Το μοναστήρι του Αγίου Θεόδωρου Γαβρά μετά την κατάληψη της περιοχής από τους Οθωμανούς παρέμεινε ορθόδοξο αλλά εγκαταλείφθηκε με την πάροδο του χρόνου. Ο παλιός γυναικωνίτης, πάντως, διατηρήθηκε σε σχετικά καλύτερη κατάσταση έως τις αρχές περίπου του 20ού αιώνα, οπότε ο χώρος μετατράπηκε σε κοιμητήριο.
Ξωκλήσσι στην Άνω Ματσούκα
Έξω από την Τραπεζούντα, στην περιοχή Κουνακαλίν στην Άνω Ματσούκα, έχει εντοπιστεί κοντά στο χωριό Κουνάκα (τουρκικά Küçükkonak) ένα μικρό εξωκλήσι με παλιές τοιχoγραφίες, το οποίο είναι επίσης αφιερωμένο στον Άγιο Θεόδωρο Γαβρά.
Το κτίσμα βρίσκεται στην Κουρανόη (τουρκικά: Kourance), τοποθεσία στα βορειοδυτικά του χωριού, στις ανατολικές πλαγιές του όρους Μελά και σε υψόμετρο 1.200 μ. Ο βυζαντινολόγος και αναγνωρισμένος ιστορικός του Πόντου Άντονι Μπράιερ επισημαίνει πως η αφιέρωσή του στον Θεόδωρο Γαβρά μπορεί να υποδηλώνει ότι ήταν μεσαιωνικό.
