Νοτιοδυτικά της Τραπεζούντας βρίσκονταν δύο από τα πιο χαριτωμένα και πολύυδρα σιμοχώρια της, η Κιθάρενα και το Αργαλί. Στην Κιθάρενα ανάβλυζε το περίφημο ιαματικό, μεταλλικό αεριούχο νερό της που γινόταν εξαγωγή στην Κωνσταντινούπολη και την Αίγυπτο. Το Αγαρλί (Ουγουρλού σήμερα) ήταν φημισμένο για τους αργούς μελωδικούς του σκοπούς. Οι αργαλέτ’ μετά την Ανταλλαγή εγκαταστάθηκαν στο Κολχικό Λαγκαδά, όπως και ο θρυλικός λυράρης Χρήστος Αϊβαζίδης, που διέσωσε τους μελωδικούς σκοπούς του χωριού του στον Πόντο.
Ο Νίκος Κομνηνός, με άρθρο του στα Χρονικά του Πόντου, περιγράφει με μοναδικό τρόπο εικόνες από την καθημερινότητα στα δύο αυτά χωριά, τις διαδρομές και το φυσικό περιβάλλον ενώ δίνει λαογραφικά στοιχεία για την αγροτική ζωή.
Στις «Σελίδες από τη Χωρική Ζωή του Α. Πόντου» κανείς βρίσκει πληροφορίες τόσο απλές που τις κάνουν μοναδικές και σπάνιες, 10ετίες μετά τον ξεριζωμό και την Ανταλλαγή.
≈
Ο δρόμος των χωριών αρχίζει από τη δυτική παρυφή της πόλεως, όπου ένας αιωνόβιος πλάτανος και μια πετρόχτιστη βρύση μ’ ολόδρομο νερό χαράζουν το σύνορο της πολιτείας… Ένα τέταρτο της ώρας πεζοπορία –το περισσότερο ανάμεσα από τούρκικες συνοικίες γεμάτες σκόνη, καφάσια κι αλητόπαιδα, εκτός από ένα μικρό τμήμα, το Καβάκ-Μεϊντάν, με ανοιχτή θέα κι ευπρόσωπα κάπως δημόσια κτίρια– είναι αρκετό για να φτάσης στο γραφικό αυτό σύνορο.
Εκεί, στη βρύση γίνεται ο πρώτος καθιερωμένος ολιγόλεπτος σταθμός, σαν ένας αποχαιρετισμός στη μουντόχρωμη πολιτεία με την άφθονη σκόνη και την αφόρητη ζέστη. Στο δροσερό νερό της μουσκεύονται και τρώγουνται με όρεξη οι κατάλευκες γαλέτες που άφθονες φιλοξενούνται στον οδοιπορικό σάκκο.
Ύστερα από ολιγόλεπτη πορεία σ’ έναν ακανόνιστο πετρόσπαρτο δρόμο αρχίζουν ελαφριές ανηφοριές, πλαισιωμένες από σύσκιες δενδροστοιχίες και τούρκικα χωριατόσπιτα, κρυμμένα πίσω από τους πέτρινους φράχτες και τις πυκνές φυλλωσιές. Απορείς με την αφθονία και την ποικιλία των δέντρων. Ιτιές, λευκές, πλατάνια, βαλανιδιές, φιλλύρες, άγριες κι ήμερες συκιές, βατόμουρα και ιδιότυπες ροδαφινιές, με τα σαρκώδη βαθιοπράσινα σπαθωτά φύλλα και τ’ αριά κατάμαυρα τσαμπιά, σε παραστέκουν στην πορεία σου σε διπλούς στοίχους, απλώνοντας τους ήσκιους των στο στενό δρόμο και πάνω από τις ρηχές ρεματιές που πλαισιώνουν το δρόμο κι απ’ τις δυο πλευρές του. Ανάμεσα από τα πυκνά φυλλώματά τους ξεχωρίζεις τα σπαρμένα χωράφια, τα χαμηλά αγροτικά σπίτια με τις ιδιόρρυθμες σκεπές από «χαρτώματα» τ’ ανάερα και γραφικά «ξεραντέρια» με τις σουβλερές σκεπές και τους πλεχτούς τοίχους που θυμίζουν γιαπωνέζικα περίπτερα, χαμένα ανάμεσα σε δενδροσυστάδες από καρπερά δέντρα. Μυρουδιές ακαθόριστες σου αγγίζουν τη μύτη κράμα από ευωδιές λουλουδιών, απόπνοιες στάβλων, καπνούς τζακιών.
Έξη χιλιόμετρα τραβάει σε μάκρος η στενή, πετρόσπαρτη, ακανόνιστη και κατάσκια αυτή κορδέλα του δρόμου, που μαζί με την ποικιλία των τοπίων σου προσφέρει και μιαν άλλη πρακτική ξεκούραση, πέντε ολιγόλεπτους σταθμούς στα ειδικά πεζούλια που πλαισιώνουν τις ισάριθμες βρύσες με τα γάργαρα νερά, που η γενναιοδωρία μερικών καλλιεργημένων χωρικών, από παλιό έθιμο, ύψωσε μνημεία εύγλωττα ανθρώπινης φιλαλληλίας.
Στο 5ο χιλιόμετρο το τοπίο απότομα αλλάζει όψη. Κόβονται οι δεντροστοιχίες κι εξαφανίζονται οι σκιές. Εδώ, είναι το κατώφλι του χωριού, σε ψήλωμα, και γραμμή στενή το μονοπάτι, άδεντρο, φωτολουσμένο, που τελειώνει στην πραγματική είσοδο του χωριού, όπου κάτι μουρμουρίζει πάντα μιά λεύκα ασημοστήθω πλάι σ’ ένα «αργαστέρι», το μόνο μαγαζάκι που πουλάει άσπρο ψωμί, πετρέλαιο, κεριά καί σιγαρόχαρτα.
Ένας πελώριος, γεμάτος φως, αέρα, χρώματα, μαγευτικός πίνακας ξανοίγεται μπροστά σου, πίνακας που είναι το κύριο χαρακτηριστικό όλων των πλησιόχωρων της Τραπεζούντας. Δεξιά σου υψώνονται χαμηλοί γραφικοί βουνόλοφοι, πρασινωποί, γεμάτοι βατουριές, με αριά βραχύκορμα αγριόδεντρα, προσβάσεις σε αλυσίδες άλλες από βουνά που ανεβαίνουνε κλιμακωτά καί χάνονται στό αχνοπράσινο βάθος. Λίγο πιο πέρα, σαν προστάτης άγιος του χωριού, υψώνεται ένας απαλόγραμμος μικροσκοπικός Υμηττός, ο Αηλιάς, άδεντρος και πετρωμένος, μα γεμάτος ευωδιές από το θυμάρι, τη λεβάντα και το πλήθος τ’ αγριολούλουδα που με ξέχωρη χάρη και λαχτάρα τον ζώνουνε από παντού κι ενώνουν την εύωδιά τους με το λιβανωτό που η επώνυμη εκκλησούλα της βουνοκορφής από παλαιικά χρόνια σκορπάει ευλαβικά στον αέρα.
Αριστερά κι αγνάντια σου απλώνεται το δυτικό τμήμα του χωριού Κιθάραινας, με τα χαμηλά του σπίτια, πετρόχτιστα με ξύλινες μαυρισμένες σκεπές από «χαρτώματα», χαμένες μέσα σε πλήθος κερασιές, συκιές, κορομηλιές, πελώριες καρυδιές, ροδακινιές και κληματαριές και κατάσπαρτα χωράφια, «που τα σπαρτά τους κυματίζουν κάτω από τα χλιαρά χάδια που οι ανοιξιάτικες πνοές τους χαρίζουν με την ανεξάντλητή τους γενναιοδωρία. Πιο πέρα, πιο ψηλά, σε κυματοειδή λοφοπέδια, πράσινα και δεντρωμένα, υψώνει τη λεβέντική του σιλουέττα το βουνίσιο χωριό Αργαλή, με τα λευκάζοντα κονάκια του Μολλά μπέη, της τραπεζουντιακής οικογένειας Σπυρίδωνος Μαρμάνη και των Αρναούτογλου, σε χαρακτηριστικά άποπτα τοπία. Κάτω στα πόδια χάσκει μια βαθειά χαράδρα, που πιάνει όλο το μάκρος του στενού ψηλού μονοπατιού και που η νεροσυρμή της κάτω χαμηλά ασπρογαλιάζει σαν ασημένιο φίδι με χίλια δυο λυγίσματα ανάμεσα σε βότανα λογής λογής.
Στους βουνόλοφους που κόβει δεξιά το μονοπάτι και ειδικά στα κυματοειδή τους λοφοπέδια έχουν οι χωρικοί τα βοσκοτόπια τους. Απλώνονται στα ριζά του Αηλιά και είναι αριοδεντρωμένα μ’ αγριόδεντρα και βατουριές και άφθονο γρασίδι («τσαΐρ» κατά την τουρκική ονομασία του). Σ’ αυτά τα βοσκοτόπια μου άρεζε να σκαρφαλώνω μαζί με το πολύχρωμο σμάρι αγοριών και κοριτσιών για συνοδεία στα γελάδια και τα μοσχαράκια.
Ήτανε γραφικώτατο το θέαμα των νεαρών τσοπάνηδων. Ξυπόλυτοι κι αναμαλλιάρηδες, με μια «κουκούλα» κακοδεμένη στα πλάγια του κεφαλιού, τ’ αγόρια, με μια υποτυπώδη ξέθωρη μαντήλα που κάποτε θα είχε ζωηρό κίτρινο χρώμα καί μαύρα κλαδωτά σχέδια και με ακαθόριστου χρώματος μπλούζες και φούστες, τα κορίτσια, που έκαναν χτυπητή αντίθεση με τις «καραβάνες» τις σκουρόχρωμες των αγοριών, και που αεροκυμάτιζαν κάτω από τον καυτερόν ήλιο.
Οι δυό ζωηρότεροι ήτανε ο Στάθιον κι η Λισάφ, πρωτοπορία, με λεπτές βεργίτσες στο χέρι.
Κι οι άλλοι με ξυπνά καί πονηρά μαζί μουτράκια, καμιά δεκαριά. Όλο αυτό τό τσούρμο ζώων και παιδιών προχωρούσε στο στενό μονοπάτι με το βραδύτατο ρυθμό των γελαδιών, που μήτε τα γέλια κι οι φωνές, μήτε οι προτροπές και τα στριγγλίσματα των παιδιών ήτανε ικανά να ταράξουν την ολύμπια γαλήνη της ράτσας τους. Από μια πολύχρωμη εγχώρια τσάντα τα είχανε καθένας κρεμασμένη στον ώμο τους. Ήτανε κι αυτή ίδια ξεθωριασμένη, με κυρίαρχο χρώμα το βυσσινί, κι οι μουντόχρωμες από τα γερατιά γυάλινες χάντρες τους μόλις παιχνίδιζαν με τις ηλιοαχτίδες. Παρά την ξεπεσμένη αυτή μεγαλωσύνη τους δεν ήθελαν να κρύψουν από τα μάτια σου το περιεχόμενό τους: ένα κομμάτι «λαζουδένεν ψωμίν», μια φέτα «καϊμάκ’» και μερικά κρεμμύδια.
Όλη η μέρα περνούσε στη βοσκή, πάνω σ’ αυτά τα λοφοπέδια: Γελάδια και μοσχάρια σκορπισμένα ανάμεσα στις βατουριές και τ’ αγριόδεντρα βόσκοντας το παχύ χορτάρι κι οι τσοπάνηδες παίζοντας και πηδώντας ή φτιάνοντας «σαΐτας» και «τοξάρια» από έναν ευλύγιστο και γερό θάμνο που δε θυμούμαι τ’ όνομά του.
[…..]
Το είδος των γελαδιών που έχω υπ’ όψη μου στα δυο παραπάνω χωριά ανήκει σ’ εγχώριο μικρόσωμο γένος, με μικρή γαλακτοπαραγωγική απόδοση. Η παραγωγή σε γάλα κυμαίνεται σε 7-9 οκάδες την ημέρα. Το άλμεγμα γίνεται δυο φορές, το πρωί και το βράδι, κατά το καλοκαίρι και την άνοιξη, και μια φορά το χειμώνα. Το αλμεγόμενο γάλα χρησιμοποιείται το περισσότερο για την οικιακή κατανάλωση, είτε αυτούσιο είτε ως βούτυρο, τυρί και καϊμάκι. Μικρό μονάχα μέρος του πουλιέται στην πολιτεία ή στους παραθεριστές.
Η τροφή ποικίλλει κατά την εποχή. Άνοιξη και καλοκαίρι κύρια τροφή είναι το χλωρό χορτάρι της βοσκής. Όλη την ημέρα τα ζώα βόσκουν ελεύθερα στα βοσκοτόπια. Όταν κατά το σούρουπο γυρίσουν στα μαντριά τους δίνεται ως συμπληρωματική τροφή το λεγόμενο «πλιμίν», είδος χλιαρής πηχτής σούπας από διάφορα χόρτα βρασμένα, σε αρκετή ποσότητα. Κατά τους μήνες του χειμώνα, όπου δεν βγαίνουν σχεδόν καθόλου για βοσκή, για τροφή δίνονται ξερά χόρτα και διπλή ποσότητα «πλιμίν». Γενικά η περιποίηση της αγελάδας γίνεται μ’ εξαιρετική φροντίδα και από την άποψη της τροφής και από την άποψη της κατοικίας και από την άποψη της καθαριότητος. Ειδικά χτένια χρησιμεύουν για τον καθαρισμό του σώματος.
Το «μαντρίν» είναι συνήθως πετρόχτιστο. Κατέχει ένα είδος ημιυπόγειου διαμερίσματος κάτω από το β’ διαμέρισμα του σπιτιού, κάτω από τα εσωτερικά δωμάτια. Είναι στρωμένο με «πλακία» και αυλακώνεται από ειδικό αυλάκι που συνεχίζεται και έξω απ’ αυτό στην υπόστεγη αυλή που δημιουργεί ο μεγάλος εξώστης του σπιτιού, που απλώνεται σε όλο του το πλάτος. Το αυλάκι αυτό εκβάλλει στη λεγόμενη «κοπροθέκαν», ειδικό τετραγωνικό βύθισμα, όπου συγκεντώνεται η κοπριά για να χρησιμοποιηθή ως λίπασμα. Το χειμώνα η επικοινωνία με το μαντρίν γίνεται από το εσωτερικό του σπιτιού, από ένα είδος καταπακτής, τον «καταρράχτεν».
Ένα άλλο αξιοπρόσεχτο συμπληρωματικό σημείο της μικρής αυτής αγροτικής εικόνας είναι τα ονόματα των γελαδιών, που έχουν εξ άλλου και σημαντική γλωσσολογική σημασία. Από τα τέτοια ονόματα συγκράτησα στη μνήμη μου τα παρακάτω, θα υπάρχουν φυσικά κι άλλα πολλά, ενδιαφέροντα από γλωσσολογική άποψη που άλλοι πιο γνώριμοι της αγροτικής ζωής πιστεύω πως θα θελήσουνε να στείλουνε στο περιοδικό.
1. Ήρα. Το όνομα αυτό το άκουσα να δίδεται σε βώδια αλετριού, λευκά και εύσωμα σαν την αρχαία φερώνυμη θεά. Πιστεύω πώς είναι μακρινή απήχηση από πανάρχαιη ζωολατρική προελληνική ή ελληνική παράδοση, αφού είναι γνωστό πως η Ήρα στο Άργος λατρευότανε ως προστάτις της γεωργίας και σ’ αυτήν καθιερώθηκαν τα πρώτα βώδια αλετριού (Ζευξίδια). Ιερό της ζώο άλλωστε ήταν τό βώδι, λευκό κατά προτίμηση. Kι ο Όμηρος της δίνει το επίθετο βοωπίς=βοϊδοπρόσωπη ή βοϊδομάτα.
2. Γαλαφόρ. Η ετυμολογία της είναι φανερή=γαλακτοφόρος. Κολακευτική προσωνυμία (Με το όνομα αυτό είναι γνωστό και ένα είδος πουλιού, συνηθέστατο στα χωριά αυτά).
3. Πληθύνα. Ονομασία εξυμνητική της γονιμότητας.
4. Σημαδία ή Σουμαδία. Ονομασία διδομένη κυρίως σε γελάδια μέ διάστιχτο δέρμα από αλλόχρωμα νησάκια (άσπρα σε ξανθό φόντο ή αντίστροφα, μαύρα στο άσπρο, στο σταχτί κτλ.).
5. Κεχριμπάρα. Προσωνυμία οφειλόμενη μάλλον στο χρώμα το ανοιχτόξανθο, κιτρινωπό, χρυσίζον σαν του ήλεκτρου.
6. Θαλάσσα. Για τα θαλασσιά μάτια.
7. Κελαΐδία. Ευφημισμός για τα μουγκανίσματά της.
8. Ξανθούλα. Για το ξανθωπό της χρώμα.
9. Μεταξία. Για το απαλό γυαλιστερό μεταξοειδές τρίχωμα.
10. Καστάνα. Για το καστανωπό μουντό χρώμα.
11. Περιστέρα. Χαϊδευτική προσωνυμία.
12. Κρυστάλλω, Χρύσα. Μάλλον απήχηση από μακρινή ελληνική παράδοση.
13. Γκιζέλα. Από το τουρκικό guzel=Oμορφούλα.
14. Ελάφα. Για τα θρεμμένα κέρατα και τη συνακόλουθη ομορφιά.
15. Χελιδόνα. Κολακευτική προσωνυμία.
16. Χαμαΐλα. Κατ’ επέκταση από τα στολίδια (χαϊμαλιά), δηλαδή ματοζίνιχα
κτλ. με τα οποία κοσμούν τό λαιμό της ή τα κέρατά της ή το μέτωπό της.
17. Τρανταφύλλα, Μεγαλόζα, Βενέτα, Κελόνα. Πετάσα, Κιμιόνα κ. ά. π. ονομασίες
οφειλόμενες σε παρόμοιους λόγους.
Νίκος Κομνηνός
![Η επτάκωμος Σάντα. Με το [1] πάνω δεξιά η ενορία Ισχανάντων. Σχέδιο του Κ. Σπυράντη, 1896, δημοσιεύθηκε με το άρθρο του Μ. Νυμφόπουλου στην «Ποντιακή Εστία» για το Πάσχα στη Σάντα](https://www.pontosnews.gr/wp-content/uploads/2025/04/santa-chartis-360x180.jpg)
