«Ελένη, συγχώρεσέ μας!». Με αυτή τη φράση αποχαιρέτησε την Ελένη Παπαδάκη στην κηδεία της ο σκηνοθέτης Αλέξης Σολωμός, ενώ ο δημοσιογράφος και κριτικός θεάτρου Αχιλλέας Μαμάκης είπε με συγκίνηση: «Είσαι θύμα ενός χυδαίου και απρεπούς καλλιτεχνικού φθόνου».
Έναν μήνα ξεχασμένη
Η ηθοποιός Ελένη Παπαδάκη εκτελέστηκε σαν σήμερα, στις 22 Δεκεμβρίου 1944. Την συνέλαβαν στο σπίτι του Δημήτρη Μυράτ το απόγευμα της 21ης Δεκεμβρίου, κατά τη δεύτερη φάση των Δεκεμβριανών. Αυτός που την αναζήτησε ήταν ένας φοιτητής τότε της Ιατρικής, αργότερα γνωστός γιατρός της Αθήνας, ο Κώστας Μπιλιράκης, ίσως για να εκδικηθεί το θάνατο του αδελφού του από τους Γερμανούς.
Η διαταγή είχε δοθεί από τον «Ορέστη», αρχηγό της Εθνικής Πολιτοφυλακής (πρώην ΟΠΛΑ) Πατησίων· ήταν ένοπλη οργάνωση, προσκείμενη στο ΕΑΜ και το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, με καθήκοντα ασφάλειας, συλλογής πληροφοριών και εκτέλεσης ειδικών αποστολών.
Η διάσημη πρωταγωνίστρια του θεάτρου συνοδευόμενη από μια φίλη της και τον Δημήτρη Μυράτ οδηγήθηκε πρώτα στα γραφεία της Λαϊκής Επιτροπής του ΕΑΜ επί της οδού Πατησίων 314, για να αναφερθεί –όπως όριζε η στρατιωτική τάξη– ότι «η διαταγή εξετελέσθη». Στη συνέχεια όλοι μαζί πήγαν στην Πολιτοφυλακή της γειτονιάς τους. Μόνη πλέον οδηγήθηκε στον πρώτο όροφο, εκεί όπου κρατούνταν γυναίκες αξιωματικών της Αστυνομίας ή της Χωροφυλακής.
Ο συνοδός της άνοιξε την πόρτα και με δόση ειρωνείας σύστησε στις φυλακισμένες την καινούργια κρατούμενη: «Έχετε την τιμή να δεχτείτε μεταξύ σας μια μεγάλη κυρία, την Ελένη Παπαδάκη».
Ήταν άλλωστε η εποχή της μαζικής σύλληψης 4.000 αστών με απόφαση του ΠΓ του ΚΚΕ (ως αντίβαρο –υποτίθεται– και εγγύηση για την ΕΑΜική βάση μετά τη διαφαινόμενη ήττα της αθηναϊκής εξέγερσης), αλλά και εκτροχιασμού μιας μερίδας του σκληρού πυρήνα των εξεγερμένων μπροστά στο φάσμα αυτής της τελευταίας, όπως έγραψε ο Τάσος Κωστόπουλος στην ΕφΣυν.
Η ηθοποιός κατηγορήθηκε για φιλογερμανική στάση και ότι υπήρξε «ερωμένη του κατοχικού πρωθυπουργού Ιωάννη Ράλλη». Βέβαια οι οικογένειες Ράλλη και Παπαδάκη συνδέονταν με φιλία χρόνων, και η Ελένη φέρεται να είχε μεσολαβήσει για την απελευθέρωση αντιστασιακών ή εβραίων καταζητούμενων. Παράλληλα όμως είχε διαγραφεί από το Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών (ΣΕΗ), για φιλογερμανική στάση.
Τα μεσάνυχτα της 21ης Δεκεμβρίου άρχισε η ανάκριση από τον «Ορέστη» (το πραγματικό του όνομα παραμένει μέχρι και σήμερα άγνωστο), και τις πρώτες πρωινές ώρες της επομένης καταδικάστηκε σε θάνατο από τον ΕΛΑΣ.
Αμέσως μετά μεταφέρθηκε μαζί με άλλους μελλοθάνατους στα διυλιστήρια της ΟΥΛΕΝ στο Γαλάτσι, όπου δολοφονήθηκε με δύο σφαίρες στον αυχένα από τον εκτελεστή της ΟΠΛΑ Βλάση Μακαρώνα, που αργότερα καταδικάστηκε και αυτός σε θάνατο.
Η ηθοποιός παρέμεινε αγνοούμενη για έναν μήνα. Η σορός της βρέθηκε στις 26 Ιανουαρίου 1945.
Η κηδεία της έγινε δημοσία δαπάνη στις 28 Ιανουαρίου στον Άγιο Γεώργιο Καρύτση παρουσία πλήθους κόσμου. Παρόντες οι συνάδελφοί της: Βασίλης Λογοθετίδης, Δημήτρης Χορν, Αννα Καλουτά, Ανδρέας Φιλιππίδης, Μελίνα Μερκούρη, Κώστας Μουσούρης, Μαρίκα Νέζερ, Μαρίκα Κοτοπούλη, Νίκος Δενδραμής, κ.ά.
Ο Άγγελος Σικελιανός τής αφιέρωσε τους στίχους: «Μνήσθητι Κύριε: Για την ώρα που η λεπίδα του φονιά άστραψε κι όλος ο θεός της Τραγωδίας εφάνη».
Μεταπολεμικά η εκτέλεση καταδικάστηκε ρητά από την ηγεσία του ΚΚΕ ως «αδικαιολόγητη αγριότητα» (Ζαχαριάδης 31/5/1945). Σύμφωνα με τον Τάσο Κωστόπουλο, με τον καιρό μια άλλη θεωρία, περί «προβοκάτσιας» της αγγλικής μυστικής υπηρεσίας Ιντέλιτζενς Σέρβις (Intelligence Service), πήρε το πάνω χέρι στην αριστερή ιστοριογραφία.
Η θεωρία αυτή βασίζεται στο ότι οι επικεφαλής του τοπικού τμήματος της Εθνικής Πολιτοφυλακής με τα ψευδώνυμα «Ορέστης» και «Φώτης» συνελήφθησαν τις επόμενες μέρες, πέρασαν από λαϊκό δικαστήριο και εκτελέστηκαν μαζί με τρεις γυναίκες που από αιχμάλωτες είχαν μετατραπεί σε ερωμένες και συνεργάτιδές τους. Κατηγορήθηκαν για πληθώρα ιδιοτελών εγκλημάτων (αυθαίρετες συλλήψεις για λύτρα, εκβιασμούς, ληστείες), με το επιβαρυντικό ενδεχομένως της «προβοκάτσιας».
Ποια ήταν η Ελένη Παπαδάκη
Η Ελένη Παπαδάκη γεννήθηκε το 1903 στην Αθήνα από εύπορους Φαναριώτες γονείς. Τελείωσε ιδιωτικό Γυμνάσιο, έμαθε πιάνο και ξένες γλώσσες, πέρασε δύο χρόνια ως «ακροάτρια» από τη Φιλοσοφική και στα 21 της ξεκίνησε καριέρα ηθοποιού. Η πρόσληψή της στο Εθνικό Θέατρο έγινε αμέσως μετά την ίδρυσή του, το 1931.
Η εμφάνισή της στο σανίδι έκανε τους κριτικούς να παραμιλούν και να υποστηρίζουν ότι είχαν μπροστά τους μια σπουδαία ηθοποιό που ανανέωσε το ελληνικό θέατρο.
Πάντως, δεν ήταν είναι λίγοι αυτοί που έκαναν λόγο για απίστευτο σνομπισμό και υπεροψία που την διέκριναν. Μάλιστα λένε ότι πεισματικά δεν ψήφιζε υπέρ της μισθολογικής αύξησης στο Εθνικό, σε μια εποχή πείνας και τρομερών στερήσεων, για να υπάρχει η απαραίτητη απόσταση μεταξύ της πρωταγωνίστριας και των δεύτερων ρόλων.
Από την άλλη, η Ασπασία Παπαθανασίου στο βιβλίο της Σελίδες μνήμης είχε αναφερθεί στην αντισυναδελφική συμπεριφορά απέναντι στην Ελένη Παπαδάκη, και μάλιστα επί σκηνής όταν έπαιζε την Εκάβη. ΕΑΜίτες συνάδελφοί της αποφάσισαν να σαμποτάρουν την τελευταία εμφάνισή της τη σεζόν 1943-1944, με τεχνητές λιποθυμίες των μελών του χορού.
Και κάπου εδώ μπαίνει η Κατίνα Παξινού. «Στην επίσημη πρεμιέρα της Ηλέκτρας στο Βασιλικό Θέατρο του Λονδίνου η σιδηρά αυλαία έπεσε αφήνοντας μπροστά τη “σιδηρά” κυρία του ελληνικού θεάτρου, να υποκλίνεται εισπράττοντας τα παρατεταμένα χειροκροτήματα και τα “Μπράβο!” του λονδρέζικου κοινού, ενώ η Παπαδάκη είχε αποκλειστεί πίσω από την αυλαία, στη σκηνή, με τους άλλους ηθοποιούς, γεμάτη θλίψη και οργή.
»Αυτή η ταπείνωση της Ελένης Παπαδάκη έγινε αιτία να αποζητήσει και κείνη την υποστήριξη ενός δυνατού προσώπου. Την βρήκε στη σχέση που δημιούργησε με τον πρωθυπουργό της κατοχικής κυβέρνησης, Ιωάννη Ράλλη», έγραψε ο Θόδωρος Κρίτας στο βιβλίο του Όπως τους γνώρισα.
Θέμα ταμπού
Το 2002 προβλήθηκε από τη δημόσια τηλεόραση η σειρά Ασθενείς και οδοιπόροι, η οποία στην πραγματικότητα βασίστηκε στα τελευταία χρόνια της ζωής της Ελένης Παπαδάκη. Το όνομα που χρησιμοποιήθηκε, βέβαια, ήταν Θεανώ Γαλάτη.
Πρωταγωνίστρια ήταν η Καρυοφυλλιά Καραμπέτη. Αν και πήρε σχετικά καλές κριτικές, η σειρά πέρασε ελαφρώς… σβηστή σε επίπεδο τηλεθέασης.
Κάποιες αντιδράσεις υπήρξαν ομολογουμένως. Στην πορεία των χρόνων η σειρά επανεκτιμήθηκε και αν μη τι άλλο προσπάθησε να κρατήσει αποστάσεις.
Λίγο πριν από την αναγνώριση με τις Άγριες μέλισσες, η Μαρία Κίτσου πρωταγωνίστησε στο μονόλογο Για την Ελένη, σε σκηνοθεσία Μάνου Καρατζογιάννη.
Και εδώ υπήρξαν αντιδράσεις, που όμως δεν συγκρίνονται με αυτές του 2019, όταν διευθυντής του Εθνικού ήταν ο Δημήτρης Λιγνάδης και αποφάσισε μία από τις αίθουσες να πάρει το όνομα της Ελένης Παπαδάκη.
«Γιατί το Εθνικό Θέατρο επιλέγει ανάμεσα στους δεκάδες μεγάλους ηθοποιούς στην ιστορία του ελληνικού θεάτρου την Ελένη Παπαδάκη, που παρότι ταλαντούχα καλλιτέχνιδα αποτελεί ως τις μέρες μας μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα; Προφανώς τα κριτήρια δεν είναι καλλιτεχνικά, αλλά πολιτικά. Μέσα από τη δραματική κατάληξη της Ελένης Παπαδάκη –που αποδεδειγμένα όχι μόνο δεν είχε την έγκριση του ΕΑΜ, αλλά ήταν εντελώς έξω από τις προθέσεις και την πολιτική του–, επιδιώκει να συντηρεί και να αναπαράγει μια ζοφερή δολοφονική εικόνα για το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, αντιστρέφοντας ολοσχερώς την πραγματικότητα», ανέφερε μεταξύ άλλων η ανακοίνωση του ΣΕΗ.
Ανακοίνωση που έφερε και αυτή με τη σειρά της διχασμό στον κόσμο, αναπαράγοντας εμφυλιακά κατάλοιπα, που επτά δεκαετίες μετά καλά κρατούν. Και φυσικά δεν έχουν λήξει. Ακόμη.
Σπύρος Δευτεραίος
