Ποντιακή λύρα: Ένα μνημείο αγάπης για τον ποντιακό πολιτισμό στον Ασπρόπυργο

Τη κεμεντζές -ι- μ’ το τοξάρ’ πάει κι έρται κι ερωτά σε
τα νύχτας τη χειμωνγκωνί μανάχον πώς κοιμάσαι.

Με αυτό το δίστιχο, σε επιτραπέζιο σκοπό, άνοιξε η αυλαία της επίσημης τελετής αποκαλυπτηρίων της εντυπωσιακής 7μετρης ποντιακής λύρας που κοσμεί το Δήμο Ασπροπύργου στο προαύλιο του Ποντιακού Δημοτικού Θεάτρου. Ο αγιασμός από τον μητροπολίτη Αττικής και Βοιωτίας ΓΟΧ Χρυσόστομο, λίγα λεπτά νωρίτερα, έδωσε το έναυσμα για όσα επρόκειτο να ακολουθήσουν.

Η ανέγερση του μνημείου ολοκληρώθηκε το 2020, λόγω της πανδημίας όμως, και των αναγκαστικών μέτρων προστασίας που καλούσαν σε περιορισμό των δημόσιων συγκεντρώσεων, η τελετή πραγματοποιήθηκε μόλις την περασμένη Δευτέρα, 24 Οκτωβρίου.

Πρόκειται για «ένα στολίδι για ολόκληρο τον ποντιακό ελληνισμό», είπαν στο pontosnews.gr κάποιοι από τους ανθρώπους που συντέλεσαν, με δική τους πρωτοβουλία, στη δημιουργία του.

Ας γυρίσουμε όμως στην εντυπωσιακή τελετή που σχεδίασε ο πρώην χοροδιδάσκαλος των «Ακριτών» Βασίλης Καρυοφυλλίδης. Κεντρική ιδέα –τι άλλο;– η ιστορία της λύρας. Της λύρας γενικά, που ξεκινάει από τα αρχαία χρόνια και φτάνει μέχρι σήμερα, είτε είναι ποντιακή είτε κρητική, πολίτικη, θρακιώτικη.

Στην αρχή της εκδήλωσης, ένας κατασκευαστής λύρας πελεκάει ένα κούτσουρο και του δίνει μορφή. Τη γνώριμη μορφή της ποντιακής λύρας, του οργάνου που ενώνει όλους τους Πόντιους, που ζεσταίνει τις καρδιές τους και τους ξεσηκώνει από τους πρώτες νότες.

Τη λύρα αυτήν ο κατασκευαστής την δίνει στην καλομάνα, η οποία τραγουδάει «Η λύρα μ’ εν’ κοκκύμελον, το τοξαρί μ’ ιτέαν, / αρνί μ’ με τ’ έναν φίλεμα σ’ έφαγα μαχαιρέα». Αυτή με τη σειρά της την δίνει στα χάταλα που έχουν έρθει ήδη στη σκηνή, και ύστερα φεύγουν όλοι μαζί τραγουδώντας

Παίξον κεμεντζόπο μ’ παίξον, παίξον για τ’ εμέν’ τουλούμ’
και -ν- εγώ θα τραγωδώ σε όσα έχω απές ‘ς σο νου μ’.

Όσο το νταούλι παίζει σε ρυθμό τίκ’, μέσα από το πλήθος βγαίνουν 15 λυράρηδες που σιγά-σιγά παίρνουν τις θέσεις τους γύρω από το μνημείο και παίζουν, όλοι μαζί, ένα τίκ’ τρομαχτόν προαναγγέλλοντας τη μεγάλη στιγμή.

Λίγα δευτερόλεπτα σιγής, και ο ουρανός του Ασπρόπυργου φωτίζεται από τα πυροτεχνήματα καθώς η μεγαλειώδης κεμεντζέ αποκαλύπτεται μπροστά στα μάτια μας.

«Αυτό που παρακολουθήσατε πριν από λίγο ήταν η ιστορία της ποντιακής λύρας από την Αρχαιότητα μέχρι και τις μέρες μας, από τη δημιουργία της μέχρι και την αιώνια ζωή της» λέει η Πελαγία Τσούλφα, παρουσιάστρια της εκδήλωσης, πριν μας μιλήσει για το πώς ξεκίνησε η ιδέα της κατασκευής του μνημείου.

Όλα άρχισαν με πρωτοβουλία του δημάρχου Ασπροπύργου Νίκου Μελετίου, ο οποίος σε συνεννόηση με τον πρόεδρο του Ποντιακού Θεάτρου Δημήτρη Ευσταθιάδη, και με την αμέριστη συμπαράσταση των δημοτικών συμβούλων, θέλησε να δημιουργηθεί κάτι που θα ενώσει όχι μόνο τους Ποντίους αλλά και όλους τους κατοίκους του δήμου: μια ποντιακή λύρα.

Γιατί από τους γηγενείς Αρβανίτες μέχρι τους Ηπειρώτες, τους Κρήτες, τους Πελοποννήσιους και γενικότερα όλους τους Έλληνες, όλοι αυτοί οι διαφορετικοί ελληνικοί πολιτισμοί έχουν συναντηθεί πολλές φορές να μονιάσουν, να αγκαλιαστούν, να γλεντήσουν με τους ήχους αυτού του οργάνου.

Η λύρα του μνημείου είναι από τις μεγαλύτερες στον κόσμο. Με τη βάση φτάνει τα επτά μέτρα, ενώ από μόνη της είναι 5,20μ. Πέρα από την Κερασούντα και την Τραπεζούντα, όμοια ή παραπλήσιά της υπάρχει στη βόρεια Ελλάδα στα Αλωνάκια και την Πεντράβρυσο Κοζάνης, το Ριζό Πέλλας και τα Πεύκα Αλεξανδρούπολης. Είναι κατασκευασμένη από σίδερο, και την φιλοτέχνησε ο Δημήτρης Σεμερτζίδης από τη Σκύδρα Πέλλας.

Στο καλλιτεχνικό κομμάτι της εκδήλωσης, με την Ορχήστρα «1919», το ταξίδι ξεκίνησε με το παλαιότερο δείγμα αρχαίας ελληνικής μουσικής, τον «Επιτάφιο του Σεικίλου». Το τραγούδι χρονολογείται μετά το 200 π.Χ., και ανακαλύφθηκε σε επιτύμβια κυλινδρική στήλη ύψους 40 εκ. Οι στίχοι του λένε:

Όσον ζης φαίνου. Μηδέν όλως συ λυπού.
Προς ολίγον εστί το ζην. Το τέλος ο χρόνος απαιτεί.
^{Όσο ζεις λάμπε, καθόλου μη λυπάσαι. Για λίγο διαρκεί η ζωή, ο χρόνος απαιτεί την πληρωμή του.}

Ακολούθως, η ορχήστρα ανέλαβε να υπογραμμίσει τη σχέση των Ποντίων με τη θρησκεία, θυμίζοντάς μας ότι ένας από τους ιδιαίτερα αγαπητούς αγίους στον Πόντο ήταν ο Αε-Γιάννες, με το ομώνυμο μοναστήρι του στη Ματσούκα του Πόντου: «Βαζελώνα Αε-Γιάννε μου, μαναστήρ’ ξακουσμένο…».

Και το ταξίδι συνεχίστηκε στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία – την αυτοκρατορία που ύμνησε τόσο πολύ την πίστη μας, με προστάτιδα την Παναγία. Με ρίγη συγκίνησης ψάλλαμε όλοι το «Τη Υπερμάχω».

Και φυσικά δεν θα μπορούσε να λείπει η Αυτοκρατορία των Κομνηνών, αλλά και οι Ακρίτες («Ακρίτας όντες έλαμνεν»), οι θεματοφύλακες-συνοριοφύλακες που προστάτευαν τον ελληνισμό από τους βάρβαρους επιδρομείς.

Έτσι, από τους ακρίτες του Βυζαντίου φτάσαμε στον τελευταίο Ακρίτα του Πόντου, τον Αναστάσιο Παπαδόπουλο – τον Κοτζά Αναστάς από το χωριό Εντίκ Πινάρ της Έρπαας. Με αυτόν τον τρόπο η μουσική ανασκόπηση της ιστορίας έφτασε στα μαύρα χρόνια της Γενοκτονίας και του αντάρτικου.

100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή

Η θλιβερή επέτειος που τιμούμε φέτος είχε ασφαλώς τη δική της θέση στη σπουδαία αυτήν εκδήλωση. Όπως είπε η αφηγήτρια, «100 χρόνια από την Καταστροφή της Σμύρνης, την απαρχή του τέλους της ελληνικής παρουσίας στη χερσόνησο της Μικράς Ασίας. Αυτή την επέτειο θα τιμήσουμε σήμερα, με την ευχή να μεταδοθεί στην κοινωνία μας το μήνυμα “Ποτέ ξανά πόλεμοι, ποτέ ξανά γενοκτονίες, ποτέ ξανά πρόσφυγες, ποτέ και πουθενά στον κόσμο”»

Και η ορχήστρα μάς ταξίδεψε στη μάνα Μικρά Ασία μ’ ένα πασίγνωστο παραδοσιακό τραγούδι των παραλίων της δυτικής Μικράς Ασίας: «Σ’ το ‘πα και σ’ το ξαναλέω», που κανένας δεν κατάφερε να συγκρατηθεί και να μην το σιγομουρμουρίσει.

Για το τέλος του καλλιτεχνικού προγράμματος οι διοργανωτές είχαν ετοιμάσει ένα «Ορχηστρικό ταξίδι στον κόσμο». Μια αναφορά στην παγκοσμιότητα της λύρας, καθώς «την συναντάμε σε αρκετούς λαούς. Έλληνες, Τούρκοι, Αρμένιοι, Κινέζοι… Αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας όλων, ένα όργανο με πλούσιες μουσικές ικανότητες», όπως είπε η αφηγήτρια Πελαγία Τσούλφα.

Στην εκδήλωση τιμήθηκαν λυράρηδες που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν στον Ασπρόπυργο, ενώ τιμητικές πλακέτες δόθηκαν στον μητροπολίτη Αττικής και Βοιωτίας ΓΟΧ Χρυσόστομο, τον πρόεδρο του Ποντιακού Δημοτικού Θεάτρου Δημήτρη Ευσταθιάδη, στους υποστηρικτές και χορηγούς του μνημείου, τον εμπνευστή της τελετής Βασίλη Καρυοφυλλίδη και σε εκπροσώπους της ΠΟΕ και των συλλόγων «Ακρίτες του Πόντου» Ασπροπύργου και «Παναγία Σουμελά» Άνω Φούσας.

Στο κλείσιμο της βραδιάς οι λυράρηδες έπαιξαν και τραγούδησαν το «’Πάρθεν», και –όπως όλοι περιμέναμε– μπροστά από τη λύρα οι πυρριχιστές παρουσίασαν το χορό Σέρρα, ενώ για άλλη μια φορά τα πυροτεχνήματα φώτιζαν τον ουρανό.