Ένα όνομα μια ιστορία – Όταν η Τραπεζών έγινε Δραπετσώνα

Για την προέλευση του ονόματος της Δραπετσώνας έχουν γραφτεί πολλά και έχουν διατυπωθεί αρκετές εκδοχές, για τις οποίες θα κάνουμε σχετικές αναφορές στη συνέχεια. Η πλέον τεκμηριωμένη άποψη, πάντως, είναι ότι πρόκειται για παραφθορά της λέξης «Τραπεζών» διαδοχικά σε Ντραπεζόν (λατινικά Drapezon) – Δραπετσών – Δραπετσώνα.

Την άποψη αυτή εξέφρασε πρώτος ο γνωστός Δραπετσωνίτης Γιώργος Μαρκόπουλος, που έφθασε σε αυτό το συμπέρασμα αφού μελέτησε τα αρχαία και νεότερα κείμενα, στο πλαίσιο έρευνας που έκανε για το θέμα.

Την άποψη αυτή επιβεβαιώνουν:

• οι πολλοί τύμβοι (tombes) που έχει καταγραφεί ότι υπήρχαν διάσπαρτοι σε ολόκληρη την περιοχή της Ηετιώνειας. Οι τύμβοι αυτοί είχαν επίπεδες πλάκες που –κατά τους αρχαίους– ονομάζονταν τράπεζες, ενώ οι περιοχές με τράπεζες –ένα είδος αρχαίου νεκροταφείου δηλαδή– ονομάζονταν Τραπεζώνες. Η θέση ενός τραπεζώνος ήταν πάντα έξω από σημαντικές πύλες των τειχών, αφού εκεί θάβονταν οι σπουδαίοι άνδρες. Η περιοχή έξω από την Ηετιώνεια Πύλη (σημερινή Δραπετσώνα) ήταν η καταλληλότερη για έναν τέτοιο τραπεζώνα.

«Άγνωστο ιερό στον Πειραιά», λιθογραφία Simone Pomardi¹ 

• η επαναλαμβανόμενη καταγραφή του ονόματος Trapezona, Drapezon, Drabzon σε χάρτες και άλλα επίσημα έγγραφα του 17ου, 18ου και 19ου αι.
• η χρήση του ονόματος «Δραπετσών» σε ελληνικά συμβόλαια του 19ου αι.

Προκύπτει ότι το αρχαίο όνομα ήταν Ηετιώνεια, για πολλές εκατονταετίες η περιοχή ονομαζόταν ισοδύναμα Ηετιώνεια και Τραπεζών, και μετά την απελευθέρωση επικράτησε το Δραπετσών-Δραπετσώνα.

Μια άλλη εκδοχή για το όνομα Τραπεζών-Δραπετσώνα διατυπώθηκε από τον κ. Δημήτριο Κρασονικολάκη, ο οποίος το συνδέει με τη μορφολογία του εδάφους της περιοχής. Ο κ. Κρασονικολάκης τονίζει ότι πριν χτιστεί η πόλη (ενν. η σύγχρονη Δραπετσώνα) και πριν ισοπεδωθεί το φυσικό περιβάλλον, χαμηλοί πετρώδεις λόφοι με αρκετά ομαλές κορυφές κάλυπταν την έκταση, και είναι πιθανό οι ισοπεδωμένες επιφάνειες να έδωσαν την ιδέα ότι επρόκειτο για σχήμα σαν τραπέζι, εξού το «Τραπεζών». Πιστεύει μάλιστα ότι το τοπωνύμιο έφτασε από στόμα σε στόμα παραφθαρμένο, και μέχρι σήμερα η Δραπετσώνα διατηρεί το αρχαίο της όνομα.

Γκραβούρα του 18ου αιώνα²

Δέχεται ο κ. Κρασονικολάκης ότι στον Μεσαίωνα πρέπει το «Τραπεζών» να έγινε «Drapezon» και αναφέρει πολλές πόλεις που με παρόμοιο τρόπο πήραν τα ονόματά τους, όπως η Τραπεζών στην Αντιόχεια της Συρίας, η Τραπεζούς στον Αραβικό κόλπο, η Τραπεζούς του Αλφειού Αρκαδίας, η Τραπεζούς του Πόντου κτλ.

Είτε λόγω της μορφολογίας του εδάφους και του σχήματος της περιοχής, είτε λόγω των τραπεζών που κάλυπταν τους τύμβους, το «Τραπεζών» επικράτησε ως όνομα της χερσονήσου της Ηετιώνειας. Με αυτό το όνομα προσδιοριζόταν η συγκεκριμένη περιοχή και στα χρόνια της Οθωμανοκρατίας, δεδομένου ότι αυτό προκύπτει από διάφορες πηγές.

Ουσιαστικά, η Δραπετσώνα αναφέρεται ακόμη σε πολλά και διάφορα έγγραφα και χάρτες με το όνομά της τουλάχιστον από τον 17ο αι. Παραθέτουμε μερικές εξ αυτών των αναφορών:

• Σε ενετικό χάρτη του 1687 (Μαρκιανή βιβλιοθήκη, Κώδικας ΙΤ VII 94, φύλλο 117), ως Drapezona.
• Σε οθωμανικό έγγραφο του 1712 (Οθωμ. 1124), όπου αναφέρεται ότι κάποιος Αθηναίος μεγαλοεπιχειρηματίας της εποχής εκείνης, αρβανίτης στην καταγωγή, όπως δείχνει και το όνομά του, Κόλλιας Μαλαγάρης, αγόρασε 50 στρέμματα στην Τραπετσώνα (όπως και στο Τζερατσίνι κτλ.).

• Σε βιβλίο των Stuart και Revett που γράφτηκε το 1756 γίνεται μνεία στο τοπωνύμιο Trabezon.

• Σε γερμανικό επεξηγηματικό διάγραμμα με τις θέσεις Ελλήνων και Τούρκων το 1827, ως Trapezona.
• Ο Χατζημιχάλης με ιππείς συνόδευσε τον Κόχραν από το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στα υψώματα της Δραπετσώνας για να δει καλύτερα το μοναστήρι του Αγίου Σπυρίδωνα που κατείχαν οι Τούρκοι, κτλ.

Με την παράθεση των παραπάνω στοιχείων ελπίζουμε να μην βρίσκουν έδαφος διάφοροι άλλοι ισχυρισμοί για την προέλευση του ονόματος της Δραπετσώνας, που δεν τεκμηριώνονται ιστορικά. Πιο χαρακτηριστικός είναι ο ισχυρισμός του κ. Μπίρη, αρβανίτικης καταγωγής, γνώστη των αρβανίτικων, ο οποίος διατείνεται ότι άκουσε Αρβανίτες της Σαλαμίνας να αποκαλούν τη Δραπετσώνα με το όνομα «Ντράπα του Τσώνη». Πάντως, δεν είναι παράξενο το προϋπάρχον όνομα Ντραπετσών να εκλήφθηκε έτσι από Αρβανίτες μιας άλλης περιοχής, αφού στη γλώσσα τους ακουγόταν σαν Ντράπα (στάνη-ρέμα) κάποιου Τσώνη. Το γεγονός δε ότι οι Αρβανίτες της γειτονικής Σαλαμίνας ονόμαζαν έτσι την περιοχή, ασχέτως με την εξήγηση που οι ίδιοι έδιναν στο όνομα, αποδεικνύει ότι το όνομα Ντραπετσών-Δραπετσών έρχεται από τους προηγούμενους αιώνες και δεν έχει σχέση με… δραπέτες, όπως υποστηρίζει μια άλλη άποψη.

Άρα, συμπερασματικά, με βάση τα αδιάσειστα στοιχεία που έχουν συλλεχθεί, μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι το όνομα Δραπετσώνα είναι μετεξέλιξη της λέξης «Τραπεζών», η οποία δόθηκε στην περιοχή από τον Μεσαίωνα ή την Αρχαιότητα και πέρασε πρώτα από τη λατινική προφορά ως «Ντραπετζών», για να επανέλθει αργότερα στη νεοελληνική γλώσσα ως «Δραπετσών»-«Δραπετσώνα».

_____
1. Στην πραγματικότητα πρόκειται για το νεκροταφείο έξω από την πύλη της Ηετιώνειας. Οι διάσπαρτες τράπεζες που κάλυπταν τους τάφους του πιθανολογείται ότι έδωσαν το όνομα στην περιοχή, Τραπεζών.
2. Το τραπεζοειδές σχήμα της χερσονήσου που στην Αρχαιότητα ονομαζόταν Ηετιώνεια, είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους πιθανολογείται ότι η περιοχή πήρε το όνομα Τραπεζών, όπως συνέβη στην περίπτωση της Τραπεζούντας του Πόντου.

• Πηγή: Ένωση Ποντίων Πειραιώς-Κερατσινίου-Δραπετσώνας, Από τον Πόντο και τη Μικρασία στον Πειραιά, εδώ… στη Δραπετσώνα, εκδ. Ινφογνώμων, Δραπετσώνα 2016.