Το μεγαλύτερο εκπαιδευτικό ίδρυμα στον Πόντο ήταν το περιβόητο «Φροντιστήριο της Τραπεζούντας». Αν και πολλές πηγές ανάγουν την ίδρυσή του στη χρονολογία 1682, ο Φίλων Κτενίδης αναφέρει στην Ποντιακή Εστία πως η ίδρυση του Φροντιστηρίου ανάγεται στο 1673, χρονολογία που ο Σεβαστός Κυμινήτης εγκατέλειψε την επίζηλη θέση του στην Κωνσταντινούπολη και μετακόμισε στην Τραπεζούντα όπου και ίδρυσε το ιστορικό ίδρυμα.
Ο Κωνσταντινουπολίτης καθηγητής Επαμεινώνδας Κυριακίδης αναφέρει συγκεκριμένα: «[…] η αίγλη του ιδρυτού, εκ των σοφών της εποχής εκείνης όντος σχολαρχήσαντος δε εν Κωνσταντινουπόλει και εν Βουκουρεστίω, περιέβαλε και την υπ’ αυτού ιδρυθείσαν σχολήν. Ότι εν Τραπεζούντι παρέμεινε μετά την της Μεγάλης σχολής σχολιαρχίαν και εδίδαξεν ο Κυμινήτης, αναντίρρητον τυγχάνει εξ όσων εν τω βίω αυτού διελάβομεν. Έλθων ενταύθα τω 1682 όπως δια της διδασκαλίας αυτού προφυλάξη την φίλην του πατρίδα από του καθολικού προσηλυτισμού, εγένετο ο ιδρυτής του Φροντιστηρίου».
Για να προστατέψει λοιπόν τα ελληνόπουλα της πατρίδας του από την προπαγάνδα και τον προσηλυτισμό των Καθολικών, ο λόγιος και φιλόσοφος Κυμινήτης με καταγωγή από το χωριό Χοτς ή Κύμινα (εξού και το Κυμινήτης) επέστρεψε στην Τραπεζούντα και ίδρυσε την περίφημη σχολή!
Πώς όμως προλειάνθηκε το έδαφος για να δημιουργηθεί ένα τέτοιο σχολείο που αποτέλεσε, όχι μόνο για την Τραπεζούντα αλλά για ολόκληρο τον Πόντο, «πνευματικό φάρο»;
Στο πλαίσιο της δυτικότροπης στροφής της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και των μεταρρυθμίσεων των αρχών του 19ου αιώνα από τον σουλτάνο Μαχμούτ τον Β΄, θεσπίστηκε η υποχρεωτική δημοτική εκπαίδευση όλων των αρρένων παιδιών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παλιότερα σε ό,τι αφορούσε την παιδεία των μικρών αγοριών, λειτουργούσε μόνο η στρατιωτική και θρησκευτική εκπαίδευση.
Είναι άξιο αναφοράς πως από την ίδρυσή του το 1682 το εκπαιδευτικό ίδρυμα καθιερώθηκε σοφά με την ονομασία αυτήν, «Φροντιστήριον», ώστε η λειτουργία του να είναι απρόσκοπτη και να μην δημιουργείται πρόβλημα με την γραφειοκρατία του οθωμανικού κράτους.
Μέχρι και το 1922 την αποκλειστική ευθύνη λειτουργίας του είχε η ελληνική κοινότητα.
Διατηρούσε την ανεξαρτησία του κάτω από την αιγίδα του συστήματος «Μιλλέτ» που είχε θεσπίσει ο σουλτάνος για τις εθνότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, παρέχοντας στο εύθραυστο αφήγημα της ισονομίας και ισοπολιτείας των πολιτών της μια ακόμα απόδειξη της μεταρρύθμισης με σκοπό τον εκδυτικισμό της Τουρκίας. Τα «μιλέτια» λειτουργούσαν με την καθοδήγηση του θρησκευτικού τους ηγέτη, ο οποίος όμως όφειλε να αναφέρεται στην οθωμανική Αρχή.
Από τις αρχές του 19ου αιώνα το Φροντιστήριο λειτουργούσε με την άδεια του οθωμανικού κράτους, κάνοντας όμως τις απαραίτητες «παραχωρήσεις». Τα ελληνόπουλα μαζί με τα ελληνικά θα έπρεπε να διδάσκονται και την τουρκική γλώσσα. Δίπλα στην τουρκική γλώσσα βέβαια οι σχολάρχες πρόσθεσαν και τη γαλλική αλλά και τη ρωσική. Έτσι οι μαθητές θεωρούσαν τη διδασκαλία των τουρκικών ως εκμάθηση μιας ακόμα ξένης γλώσσας.
Γιατί δόθηκε η ονομασία «Φροντιστήριον» στο ανώτερο εκπαιδευτικό μας ίδρυμα;
Πρωτίστως για λόγους πολιτικής (για να μην προσκρούει στους θεσμούς του κράτους) όπως προείπαμε αλλά και γιατί όπως σημειώνει ο Επαμεινώνδας Κυριακίδης: «[…] Αλλ’ η λέξις Φροντιστήριον, η οποία επισήμαινε σπουδαστήριον εδίδετο κατά την τότε αρχαΐζουσαν γλώσσαν εις πάσας σχεδόν των ελληνικών γραμμάτων τας σχολάς, όπως περίπου σήμεραν διακρίνουμε ταύτας δια των ονομάτων, γυμνάσιον, σχολειαρχείον, αστική σχολή, παρθεναγωγείον κτλ».
Η καθηγήτρια Αρχιτεκτονικής του ΑΠΘ Παρύσατις Παπαδοπούλου-Συμεωνίδου με το σπουδαίο έργο για τα μνημεία του Πόντου και ειδικότερα της Τραπεζούντας υπογραμμίζει πως από την ίδρυση του μέχρι την απόκτηση της μόνιμης στέγης του, το Φροντιστήριο άλλαζε τη θέση λειτουργίας του όμως πάντα στεγαζόταν στις κεντρικές ενορίες της πόλης. Αυτό βέβαια έχει την σημειολογία του. Η εκπαίδευση για τους Ποντίους ήταν πρωταρχικής σημασίας, αποτελούσε στοιχείο της ταυτότητάς τους και είχε άμεση σχέση με την επίσημη Εκκλησία του Πόντου.
Ελληνική Παιδεία και ελληνορθόδοξη πίστη ήταν οι δυο βασικοί πυλώνες του ποντιακού ελληνισμού.
Η Παρύσατις Παπαδοπούλου-Συμεωνίδου ταυτοποιεί την πρώτη εγκατάσταση του Φροντιστηρίου σε στενό κάθετο δρομάκι της Kunduracilar στην ενορία του Αγίου Γεωργίου Τσαρτακλή (δεν υπάρχει πια ο ναός), σε μετόχι της Παναγίας Σουμελά. Εκεί το σχολείο λειτούργησε για πολλά χρόνια μέχρι τη δεύτερη στέγασή του. Από το 1778 έως το 1784 το σχολείο λειτούργησε στην οικία του Ηλία Κανδήλογλου πάλι στην ίδια ενορία, μετέπειτα οικία Χατζή Πάνου Τερζοπούλου που εξακολουθεί να υπάρχει έως τις ημέρες μας και να λειτουργεί ως Δικαστήριο. Ο Κανδήλογλου χρημάτισε και σχολάρχης του εκπαιδευτικού ιδρύματος. Μεταξύ 1784 και 1816 οι πληροφορίες για τη λειτουργία του Φροντιστηρίου είναι συγκεχυμένες. Από το 1820 έως το 1845 το Φροντιστήριο λειτούργησε στην μητροπολιτική ενορία του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης, σε μετόχι της μονής Περιστερά.
Ο αριθμός των μαθητών ολοένα και μεγάλωνε, γεγονός που δημιουργούσε την επιτακτική ανάγκη για την στέγασή τους σε μεγαλύτερο και καταλληλότερο κτήριο. Γι΄ αυτόν τον λόγο το 1837 αποφασίστηκε η ανέγερση κατάλληλης εκπαιδευτικής στέγης. Το 1843 άρχισε η ανέγερση του νέου κτηρίου του Φροντιστηρίου «εν θέσει απόπτω και υγειονοτάτη» όπως διασώζει ο Επαμεινώνδας Κυριακίδης, εκεί που στα χρόνια του υπήρχε η οικία Χατζή Ηλία Νικολαΐδου. Το νεόδμητο κτήριο βρισκόταν σε θέση περίοπτη, υψηλότερα από όλα τα άλλα κτήρια, γεγονός που έθιγε τις άλλες κοινότητες οι οποίες μήνυσαν την ελληνική και ακολούθησε δίκη την οποία η ελληνική κοινότητα κέρδισε.
Παρά την δικαίωση από τα δικαστήρια, η ανάδελφη ελληνική κοινότητα δεν θέλησε να ψυχράνει τις σχέσεις της με τις άλλες μειονοτικές κοινότητες της Τραπεζούντας και προχώρησε σε μια κίνηση που έδειχνε την διαφορά πολιτισμού των Ελλήνων από τα άλλα μιλέτια. Οι Έλληνες κατεδάφισαν ό,τι μέχρι τότε είχαν χτίσει και για να μην σκανδαλίσουν τους αλλοεθνείς συμπολίτες τους, χάρισαν και την αποζημίωση στους διώκτες τους και κατέβηκαν σε χαμηλότερη θέση για να χτίσουν το κτήριο που θα στέγαζε την ελληνική παιδεία στην Τραπεζούντα!
Το νέο κτήριο του Φροντιστηρίου –Φάρος ελληνικής παιδείας και εκπαίδευσης– κτίστηκε εκεί που το συναντάμε σήμερα στην παράλια ζώνη, δυτικά της τοποθεσίας που κάποτε υψωνόταν η τελευταία Μητρόπολης της Τραπεζούντας, ο ναός του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης (ο οποίος δυστυχώς έχει κατεδαφιστεί από τους Τούρκους).
Η ίδρυση του εκπαιδευτικού ιδρύματος αποτέλεσε την απαρχή της οργανωμένης εκπαίδευσης στον Πόντο και έγινε ανάχωμα στις προκλήσεις και τους κινδύνους που αντιμετώπιζαν οι ελληνοπαίδες. Το 1845 η ελληνική κοινότητα είχε αποπερατώσει το μονώροφο (σε αρχική φάση) κτήριο του Φροντιστηρίου της Τραπεζούντας, του κτηρίου που κάθε Έλληνας αντικρίζοντάς το όταν επισκέπτεται την Τραπεζούντα, δεν μπορεί να κρατήσει τα δάκρυά του!
Συνεχίζεται…
Αλεξία Ιωαννίδου
Διαβάστε αύριο το Μέρος Β’.
Βιβλιογραφία
• Γεωργίου Θ. Κανδηλάπτου-Κάνεως, Ο Ελληνομνήμων του Πόντου, Εκδοτικός Οίκος των Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2006.
• Επαμεινώνδα Θ. Κυριακίδου, Βιογραφίαι των εκ Τραπεζούντος και της περί αυτήν χώρας από της Αλώσεως μέχρι ημών ακμασάντων λογίων, μετά σχεδιάσματος ιστορικού περί του ελληνικού Φροντιστηρίου των Τραπεζούντιων, Αθήναι 1897.
• Παρύσατις Παπαδοπούλου-Συμεωνίδου, Τραπεζούς η πόλη στο φως του πολιτισμού της, Ιστορία, Κοινωνία, Μνημεία, Αρχιτεκτονική, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2011.
Διαβάστε επίσης:
Άγιος Γρηγόριος Νύσσης: Ο μεγάλος Πόντιος ιεράρχης και ο μητροπολιτικός ναός της Τραπεζούντας
