Ταμζαρά: Οι ποντιακές εκδοχές του αρμενικού χορού (video)

Του Κρικόρ Τσακιτζιάν

Στην τελευταία του έκδοση το περιοδικό Αρμενικά δημοσίευσε μια έρευνα από τη δρ Ναΐρα Κιλιτσιάν, στην οποία παρουσιάζονται οι επιρροές που υπήρξαν στο χορό ταμζαρά ανάμεσα στους Αρμένιους και τους Πόντιους που έζησαν στη Μικρά Ασία.

Όπως αναφέρει η δρ Κιλιτσιάν, στη Μ. Ασία έζησαν επί συνεχείς αιώνες στον ίδιο χώρο διάφοροι λαοί. Οι ιστορικές εξελίξεις άφησαν την ιδιαίτερη τους σφραγίδα στο σχηματισμό, την κοσμοθεωρία και τον πολιτισμό των λαών. Οι γηγενείς συχνά εκτοπίστηκαν, οι κατακτητές εγκαταστάθηκαν, οι περιπλανώμενοι πέρασαν κι επέστρεψαν. Καθένας με τις χαρακτηριστικές γλωσσικές, πολιτιστικές και θρησκευτικές του ιδιαιτερότητες αποτέλεσε ξεχωριστό κομμάτι στο μικρασιατικό πολιτιστικό ψηφιδωτό.

Στις χορευτικές πολιτιστικές σχέσεις μεταξύ του αρμενικού και του ελληνικού λαού είναι πασιφανή τα κοινά σημεία σε αυτό τον τομέα, όπως δείχνουν οι ομώνυμες ονομασίες των χορών, τα λόγια των χορευτικών τραγουδιών, τα χορευτικά βήματα, η κοινή δομή των μελωδιών, καθώς επίσης ορισμένες σχέσεις που αφορούν εθνικά ήθη ή έθιμα, τα οποία συμπληρώνουν τα στοιχεία σχετικά με τη χορευτική τέχνη.

Η ανάλυση του χορευτικού θέματος στοχεύει βασικά στην αξιολόγηση του λαϊκού χορού, όχι μόνο ως έκφραση εθνικής ταυτότητας αλλά και ως εκδήλωση διεθνών πολιτιστικών ανταλλαγών.

Συγκεκριμένα, για τις αρμενοελληνικές πολιτιστικές σχέσεις αναφέρεται στον παραλληλισμό του αρμενικού παραδοσιακού χορού ταμζαρά και του ποντιακού χορού τάμζαρα και στις αναλύσεις των συσχετιζόμενων με τους προαναφερθέντες χορούς, το αρμενικό μπατολά και τον ποντιακό πατούλα.

Το 1930 η περίφημη Αρμένισσα χορολόγος Σρπουχί Λισιτσιάν, όπως επίσης και οι μαθήτριές της αργότερα, περιέγραψαν 17 παραλλαγές του αρμενικού χορού ταμζαρά, οι οποίες προέρχονται κυρίως από τις επαρχίες της Δυτικής Αρμενίας Αλασκέρτ, Σασούν, Βασπουρακάν, από τις περιοχές της Ανατολικής Αρμενίας Σεβάν, Αγίν, Αρτίκ, Ταλίν, Αλεξανδραπόλ (σήμερα Γκιουμρί), Καρς και από το Χαμσίν.

Τα στοιχεία για τον ποντιακό τάμζαρα συλλέχθηκαν βασικά από τις εργασίες των μελετητών ποντιακών χορών Χρήστος Σαμουηλίδης, Ντέιβιντ Κιλπάτρικ, Μ. Ζωγράφου και Νίκος Ζουρνατζίδης. Ο τελευταίος αναφέρει στο βιβλίο του δύο παραλλαγές του ποντιακού τάμζαρα, από την Τραπεζούντα και τη Νικόπολη (Σαμπίν Καραχισάρ).

Περί της ονομασίας του χορού ταμζαρά

Οι αρμενικές παραλλαγές του ταμζαρά περιλαμβάνουν ορισμένες ονομασίες χορών, που προκαλούν ποικίλα σχόλια. Εκτός από ταμζαρά, ο ίδιος αρμενικός χορός αποκαλείται επίσης ταμζαρά-χαμζαρά ή τανζαρά. Υποτίθεται πως το όνομα Τανζαρά αναφέρεται σε γυναίκα.

Στις αρχές του 20ου αιώνα στην Ταμζαρά ζούσαν γύρω στις 500 αρμενικές οικογένειες, που απασχολούνταν με τη γεωργία, την κτηνοτροφία και με διάφορες τέχνες. Είχαν την εκκλησία του Αγ. Ταγκαβόρ, τη μονή του Αγ. Κεβόρκ (Αγ. Γεωργίου) και μικτό σχολείο. Οι Αρμένιοι υπήρξαν θύματα βίαιης εκτόπισης κατά τη διάρκεια της Αρμενικής Γενοκτονίας.

Ο μελετητής των ποντιακών χορών Ν. Ζουρνατζίδης αναφέρει ότι «Η τάμζαρα είναι χορός και χωριό του Πόντου με την πλειοψηφία των κατοίκων να είναι Αρμένιοι».  Πλειοψηφούσαν πριν από τη σφαγή του 1915. Στα ποιήματα της Σ. Λισιτσιάν οι παραλλαγές του χορού ταμζαρά διακρίνονται σε δύο ομάδες:

α) Ομαλό ταμζαρά
β) Πηδηχτό ταμζαρά

Ομαλό ταμζαρά

Οι παραλλαγές του ταμζαρά που χορεύονται ομαλά χωρίς άλματα, με κινήσεις κάπως επίσημες, είναι τραγούδια χορού επικά. Σύμφωνα με την Σρπουχί Λισιτσιάν στο παρελθόν χόρευαν τραγουδώντας εθνικά έπη, αφιερωμένα σε διάφορα ιστορικά γεγονότα και ήρωες.

Η βασική δομή αυτών των χορών είναι ο ανοιχτός κύκλος και χορεύονται συγχρόνως από άντρες και γυναίκες σχεδόν όλων των ηλικιών κυρίως κατά τη διάρκεια γάμων.

Είναι σαφές, ότι η εμφάνιση χαρακτηριστικών παραλλαγών στους λαϊκούς χορούς δομείται στα πρότυπα της βασικής χορευτικής φιγούρας. Και γύρω από αυτόν σχηματίζονται τα χορευτικά βήματα και οι λοιπές διακριτικές κινήσεις των διαφόρων παραλλαγών. Στη συγκεκριμένη περίπτωση το ταμζαρά κατατάσσεται ως είδος χορού με «δύο βήματα πήγαινε, δύο έλα δεξιάς κατεύθυνσης».

Στις παραλλαγές αυτών των βασικών κινήσεων μπορούν να προστεθούν τα σοσόρ (λικνιστικές κινήσεις γεμάτες με χάρη ταλαντεύσεις), τα σουσουρούμ γκαλ (αμφίδρομες φιλάρεσκες κινήσεις) και οι αναπηδήσεις. Κάθε δε παραλλαγή που αφορά την τελευταία μπορεί να θεωρηθεί ως ταμζαρά πηδηχτό με «δύο βήματα πήγαινε, δύο έλα». Οι κινήσεις σοσόρ και σουρουμούρ γκαλ υποδηλώνουν επίσης την πρώιμη καταγωγή αυτών των χορών, που στο παρελθόν εκτελέστηκαν στο πλαίσιο συγκεκριμένων τελετουργιών.

Η άλλη χαρακτηριστική κίνηση σουρουμούρ γκαλ (εκτελώ το σουρουμούρ, περιστρέφομαι ένθεν και ένθεν) σύμφωνα με τη λαϊκή έννοια αλλά και ορισμένων πληροφορητών θεωρείται ως τελετουργική κίνηση με μαγικές ιδιότητες για την έκφραση του κακού και για την προφύλαξη από αυτό.

Μια ακόμα μαρτυρία για την αρχαία καταγωγή του χορού και τον τελετουργικό χαρακτήρα των ανωτέρω κινήσεων, αποτελεί το εξαιρετικό προνόμιο της εκτέλεσής του από τους εκλεκτούς, δηλαδή τον αρχηγό της κοινότητας ή τον πρωθιερέα, που αργότερα ταυτίστηκε με τον κορυφαίο του χορού.

Στην περίπτωση του ομαλού ταμζαρά τα χέρια των χορευτών πιάνονται μπροστά από τα μικρά δάχτυλα με διπλωμένους αγκώνες.

Το ταμζαρά σύμφωνα με τον τρόπο πιασίματος ανήκει στην κατηγορία εκείνη που ο λαός αποκαλεί τζκουταχάγ (χορός των μικρών δακτύλων).

Ο Ν. Ζουρνατζίδης γράφοντας για το ποντιακό τάμζαρα αναφέρει, πως ο χορός αυτός έχει σαν βάση το διπάτ’ και χορευόταν στα χωριά της Τραπεζούντας. Και ο Ζερζελίδης γράφει, ότι στη Ματσούκα Πόντου κατά τα ξημερώματα στο γλέντι του γάμου χορευόταν ο χορός διπάτ’ με τα τραγούδια.

Οι προαναφερθείσες γνώμες αποδεικνύουν, ότι το διπάτ’ ως ομαλός χορευτικός τρόπος αποτελεί όντως το αρχέτυπο παρόμοιων χορών, μεταξύ των οποίων του ομάλ’ Καρς, ομάλ’ μονόν, ομάλ’ τραπεζουντέικον, λάζικον και ταμζαρά. Εκτός αυτών, διαπιστώνεται πως και το ποντιακό τάμζαρα ανήκει στην κατηγορία των ομαλών χορών.

Ταμζαρά πηδηχτό

Κι αυτός ο χορός ανήκει στη χορευτική φιγούρα του «δύο βήματα πήγαινε, δύο έλα» και αποτελείται από ένα γρήγορο μέρος. Και αφού τα πηδήματα εκτελούνται με πόδια που σύρονται στο έδαφος, ονομάζεται επίσης ταμζαρά συρτό-πηδηχτό.

Το περιεχόμενο του τραγουδιού που συνοδεύει το χορό είναι ερωτικό, τον χορεύουν κορίτσια και αγόρια ομαδικά σε γιορτές, συγκεντρώσεις νέων και σε γλέντια γάμου πριν από τον τελετουργικό χορό των νεονύμφων.

Τα χέρια είτε τοποθετούνται στους ώμους είτε πιάνονται χαμηλά από τις παλάμες. Ο χορός έχει έξι μέτρα και αποτελείται από δύο μέρη. Στο πρώτο, αμέσως μετά το πρώτο βήμα, οι χορευτές γυρνούν δεξιά με στροφή ενός τετάρτου, συμπαρατασσόμενοι ο ένας πίσω από τον άλλον. Κατ’ αυτόν τον τρόπο σε διάστημα έξι μέτρων εκτελούνται έξι βήματα.

Στο δεύτερο μέρος με την ίδια διάταξη ο ένας πίσω από τον άλλον και στο διάστημα των ίδιων μέτρων οι χορευτές εκτελούν πηδήματα αντί βημάτων. Στις περιγραφές του ποντιακού τάμζαρα δεν υπάρχει μνεία για παραλλαγές με πηδήματα.