Σεπτεμβριανά του 1955: H «τρίτη άλωση της Κωνσταντινούπολης», οι Βρετανοί και το Κυπριακό

Ως την «τρίτη Άλωση της Κωνσταντινούπολης» έχουν χαρακτηρίσει οι ιστορικοί τα Σεπτεμβριανά του 1955, την ελληνική εκδοχή της Νύχτας των Κρυστάλλων που ξεκίνησε στις 6 και ολοκληρώθηκε στις 7 Σεπτεμβρίου. Τα… fake news για την τοποθέτηση βόμβας στο σπίτι του Μουσταφά Κεμάλ στη Θεσσαλονίκη ήταν η σπίθα για τη «φωτιά» που κατέκαψε τους Ρωμιούς της Πόλης· από τα 1948 ζούσαν στην τελευταία (όπως αποδείχθηκε) χρυσή εποχή.

Ο ελληνικός πληθυσμός αριθμούς μέχρι και 200.000 άτομα και οι ελληνοτουρκικές σχέσεις ήταν σε καλό επίπεδο. Ωστόσο, το σχέδιο προβοκάτσιας λειτούργησε με τη βοήθεια και της ανθελληνικής στάσης του τουρκικού Τύπου, και το πογκρόμ ξεκίνησε.

Τα φωτογραφικά ντοκουμέντα από τον Δημήτρη Καλούμενο συμπληρώνουν τις μαρτυρίες για τις επιθέσεις του κατευθυνόμενου όχλου σε καταστήματα στο Πέρα και σε σπίτια Ελλήνων, το πλιάτσικο, τις λεηλασίες ορθόδοξων ναών και νεκροταφείων, τους ξυλοδαρμούς, τους βιασμούς και τις δολοφονίες.

Τα ανθελληνικά γεγονότα στην Κωνσταντινούπολη και δευτερευόντως στη Σμύρνη αποδόθηκαν στην «αυθόρμητη» λαϊκή έκρηξη, την οποία είχαν υποδαυλίσει χαλκευμένες ειδήσεις περί «σχεδιασμένων σφαγών» των Τούρκων της Κύπρου από Έλληνες. Στην πραγματικότητα η… λογική της αντίδρασης στηρίχθηκε στο «θράσος» των Ελλήνων της Κύπρου (δηλαδή του 82% του πληθυσμού) να ζητήσουν αυτοδιάθεση· οι ιστορικοί τονίζουν ότι η Βρετανία έκανε την Τουρκία ρυθμιστικό παράγοντα στην Κύπρο, επισημαίνοντας την εμφάνιση του Ραούφ Ντενκτάς και την ίδρυση της Εθνικής Ένωσης Τούρκων Φοιτητών στην Κωνσταντινούπολη με την επωνυμία «Η Κύπρος είναι τουρκική», το 1954.

Η εμπλοκή της Τουρκίας στο Κυπριακό με την παρότρυνση των Άγγλων είχε ως συνέπεια τη δημιουργία ενός κλίματος κατά των Ελλήνων· ντοκουμέντα αναδεικνύουν το ρόλο του διπλωμάτη και υπουργού Επικρατείας Τεφβίκ Ρουστί Ζουρλού, ο οποίος μαζί με τον πρωθυπουργό Αντνάν Μεντερές εμπνεύστηκαν τις «αυθόρμητες» λαϊκές αντιδράσεις στην Κωνσταντινούπολη (και στη Σμύρνη) ώστε η ελληνική πλευρά να τρομοκρατηθεί και να αναθεωρήσει τη στάση της. Στόχος ήταν να ασκηθεί πίεση κατά τη Διάσκεψη του Λονδίνου, η οποία δεν είχε άλλο σκοπό παρά να καταστήσει την Τουρκία διάδικο μέρος στη βρετανική αποικία που κατοικούνταν κατά συντριπτική πλειοψηφία από Έλληνες που επιθυμούσαν την ένωση με την Ελλάδα.

Μάλιστα, ο Τεφβίκ Ρουστί Ζουρλού στη Διάσκεψη ισχυρίστηκε ότι εφόσον οι Άγγλοι αποσύρονταν, τότε το νησί θα έπρεπε να επιστραφεί στην Τουρκία! Εκ των υστέρων έγινε η εκτίμηση ότι τα Σεπτεμβριανά πήραν μεγαλύτερη έκταση από αυτή που ήθελαν οι εμπνευστές του σχεδίου· η Διάσκεψη του Λονδίνου ναυάγησε ενώ αργότερα ο Αντνάν Μεντερές δήλωσε ότι τα γεγονότα όπως εξελίχθηκαν τον εμπόδισαν να ζητήσει αναθεώρηση της Συνθήκης της Λοζάνης και επιστροφή των Δωδεκανήσων στην Τουρκία.

Από την άλλη, δεν είναι λίγοι αυτοί που θεωρούν ότι τα Σεπτεμβριανά του 1955 εξελίχθηκαν ακριβώς όπως ήθελε η τουρκική ηγεσία. Ο Νεοκλής Σαρρής έγραψε το 1955 στην Καθημερινή:

«H άποψη αυτή επιβεβαιώνεται απ’ τη μέθοδο που ακολουθήθηκε και τον προκαθορισμό των στόχων από τις κατά τόπους αστυνομικές Αρχές, τους κοινοτάρχες (μουχτάρηδες), τις κομματικές οργανώσεις του κυβερνώντος Δημοκρατικού Κόμματος. Επίσης από το γεγονός ότι πραγματοποιήθηκε μεταφορά ειδικών ομάδων από τα περίχωρα ή την επαρχία, που διενεργούσαν τις καταστροφές και λεηλατούσαν τα κτήρια στα οποία αρχικοί “διαδηλωτές” είχαν σπάσει “ενδεικτικά” τα τζάμια ή είχαν “φιλοτεχνήσει” ανάλογο διακριτικό σημείο. Και, κυρίως, από το ότι τα στίφη ήταν εφοδιασμένα με ειδικά όργανα καταστροφής. (Για παράδειγμα, οι ομάδες που σύλησαν το νεκροταφείο του Σισλί είχαν κομπρεσέρ και ειδική γεννήτρια ρεύματος.) […] Το γεγονός ότι οι νεκροί ήταν λίγοι (έχουν καταμετρηθεί 18, οι περισσότεροι των οποίων πέθαναν συνεπεία των τραυμάτων τους) είναι πρόσθετο αποδεικτικό στοιχείο του ελεγχόμενου των γεγονότων».

Άλλωστε, ο Οκτάι Εγκίν, ο φοιτητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και γιος του μουσουλμάνου βουλευτή Φαΐκ Εκγίν, φέρεται να προμηθεύτηκε τον εκρηκτικό μηχανισμό που τοποθέτησε στο σπίτι του Μουσταφά Κεμάλ από τις τουρκικές μυστικές υπηρεσίες, σε συνεργασία με τον πρόξενο Μ. Μπαλίν, τον υποπρόξενο Μ. Τεκινάλπ και τον κληρήρα Χ. Ουτσάρ. Οι δράστες παραπέμφθηκαν στη Δικαιοσύνη, ωστόσο στις 20 Σεπτεμβρίου 1956 οι κυβερνήσεις Ελλάδας και Τουρκίας συμφώνησαν ότι πρέπει να υπάρξει εκτόνωση της έντασης, και ο Οκτάι Εγκίν φυγαδεύτηκε στην Τουρκία.

Τα Σεπτεμβριανά δεν «χτύπησαν» μόνο το ρωμαίικο αλλά είχαν επιπτώσεις γενικότερα στο εσωτερικό της Τουρκίας, με τη διάσπαση του κυβερνώντος Δημοκρατικού Κόμματος, τη λήψη νέων αυταρχικών μέτρων, τη φίμωση του Τύπου και τελικά το στρατιωτικό πραξικόπημα του 1960 με το οποίο ανατράπηκε ο Αντνάν Μεντερές, ο οποίος παραπέμφθηκε σε δίκη μαζί με τους υπουργούς οι υπουργοί Ζορλού και Πολατκάν. Το «υπέρτατο» δικαστήριο τους καταδίκασε σε θάνατο δι’ απαγχονισμού για παραβίαση θεμελιωδών διατάξεων του Συντάγματος.