102 χρόνια από το ολοκαύτωμα της Σάντας του Πόντου – Μια ιστορία με ηρωισμό, θυσίες και προσφυγιά

Μαύρη κατάρα το ξερίζωμα απ’ της πατρίδας τις φωλιές·
της προσφυγιάς ο δρόμος τραγικός κι αβάσταγος ο θρήνος κι ο καημός
Σίμος Λιανίδης

Η Ιστορία έχει γράψει για την Επτάκωμο Σάντα και τους μικρότερους οικισμούς της ότι είναι το «Σούλι του Πόντου», ένας τόπος καταφυγής όπου έβρισκαν ελπίδα και σωτηρία οι κυνηγημένοι από τους Τούρκους χριστιανοί (Έλληνες, Αρμένιοι, Σλάβοι, κτλ.), ένας τόπος κακοτράχαλος που γέννησε και ανάθρεψε αντίστοιχους ανθρώπους που πλήρωσαν με αίμα και προσφυγιά την ελληνική τους ταυτότητα.

Σάντα και Σούλι βρίσκονται σε δυσπρόσιτες και ορεινές περιοχές στις οποίες Τούρκος δεν πάτησε ποτέ το πόδι του μέχρι την πτώση τους, αιώνες μετά. Επίσης, έχουν να αφηγηθούν ηρωικές ενέργειες, αλλά θυσίες και σφαγές που προκαλούν ντροπή και αποτροπιασμό στον πολιτισμένο κόσμο.

Κυρίως, όμως, μοιάζουν, διότι και οι δύο τόποι έδωσαν άνδρες που δεν υπολόγιζαν στο ελάχιστο τη ζωή τους προκειμένου να υπερασπιστούν την πατρίδα, αλλά και γυναίκες περήφανες για την καταγωγή τους, οι οποίες δεν δίστασαν να θυσιάσουν ακόμα και τα βρέφη τους για το ιδεώδες της ελευθερίας.

Στις 11 Ιουνίου 1921 η Σάντα, μετά από σκληρούς αγώνες, υπέκυψε στους Κεμαλιστές. Ήταν η ημέρα που καταγράφηκε ως αποφράδα, αφού σήμανε την καταστροφή και την ερημοποίησή της. Ταυτόχρονα σήμανε και την έναρξη της σκληρής εξορίας, με απερίγραπτες κακουχίες για τα γυναικόπαιδά της μέχρι να φτάσουν κάποια από αυτά ζωντανά στην Ελλάδα.

Ωστόσο, η συγκεκριμένη ημέρα δεν τερμάτισε τον αγώνα των Σανταίων ανταρτών στις σκληροτράχηλες Ποντικές Άλπεις. Οι τελευταίοι από αυτούς παρέδωσαν τα όπλα και έφτασαν στην Ελλάδα το 1924.

Οι τελευταίες μάχες, η θυσία των βρεφών και η εξορία

Στις 3 Σεπτεμβρίου 1921 ένα απόσπασμα από Τούρκους χωροφύλακες έφτασε στη Σάντα μεταφέροντας διαταγή του μεράρχου Μιραλάη Σουπιή. Το φιρμάνι έλεγε να καταταγούν στο στρατό όλοι οι Σανταίοι, ανεξαρτήτως ηλικίας.

«Οι Σανταίοι αρνήθηκαν διότι ήξεραν ότι αν φύγουν όλοι οι άντρες από τα χωριά θα μπουν σε αυτά οι Τούρκοι και θα τα καταστρέψουν. Έτσι, στις 6 του μήνα έφτασε ένα πολύ μεγάλο τουρκικό στρατιωτικό σώμα, αποτελούμενο από 3.000 τακτικούς στρατιώτες, 60 ιππείς και 300 άτακτους τσέτες. Είχαν μαζί τους τρία ορεινά πυροβόλα και 13 μυδράλια. Κατέλαβαν τρία χωριά, τα Ισχανάντων, Πινατάντων και Τερζάντων. Φυλάκισαν όλους τους άντρες στην εκκλησία της Αγίας Κυριακής στο Ισχανάντων, όμως οι αντάρτες είχαν προλάβει να μεταφέρουν τα γυναικόπαιδα στο Πιστοφάντων και τα έβαλαν στο σχολείο του χωριού», είχε πει στο pontosnews.gr η Βικτωρία Σαββίδου, πρόεδρος του Συλλόγου Σανταίων Θεσσαλονίκης «Η Επτάκωμος Σάντα».

Την ίδια στιγμή αντάρτες με περίπου 300-400 γυναικόπαιδα ταμπουρώθηκαν σε μία σπηλιά: «Στις 11 Σεπτεμβρίου 1921 οι Τούρκοι κατάφεραν να μπουν και στα υπόλοιπα χωριά της Σάντας και δεν άφησαν πέτρα για πέτρα. Εκείνη την ημέρα είχαν ανοίξει οι ουρανοί. Έπεφτε δυνατή βροχή κι έτσι ο καπετάν Δαμιανός Τσιριπίδης κατάφερε να μεταφέρει μια ομάδα Σανταίων, άντρες και γυναικόπαιδα, μέσα από τα δάση στην Τραπεζούντα. Αυτοί κατάφεραν και σώθηκαν».

Όσοι έμειναν στη σπηλιά ήταν αποφασισμένοι να αφήσουν εκεί και την τελευταία ρανίδα του αίματός τους, ώστε να πεθάνουν χωρίς να υποταχθούν τους Τούρκους.

«Ο καπετάν Ευκλείδης πήρε μια πολύ σκληρή απόφαση, να θυσιάσει επτά βρέφη. Τα θανάτωσαν και άφησαν τα κορμάκια τους στο δρόμο, ώστε να τα δουν οι Τούρκοι και να κάνουν πίσω. Πίστεψαν ότι οι Τούρκοι θα σκεφθούν ότι άνθρωποι που θυσιάζουν τα παιδιά τους είναι αποφασισμένοι για όλα», έλεγε με συγκίνηση η Βικτωρία Σαββίδου. Ίσως όμως τα βρέφη να θανατώθηκαν, για να μην πέσουν στα χέρια των Τούρκων, όταν οι Σανταίοι κατάλαβαν ότι δεν θα μπορέσουν να νικήσουν στη μάχη…

Η μάχη τελικά έγειρε προς την πλευρά των αντιπάλων. Όσοι άντρες κατάφεραν να μείνουν ζωντανοί έφυγαν στα βουνά και συνέχισαν το αντάρτικο μέχρι το 1924. Οι γυναίκες οδηγήθηκαν στην εξορία, μέσα από απάνθρωπες πορείες θανάτου.

«Μετέφεραν τις γυναίκες μέχρι το Ερζερούμ και το Χουνούζ. Θυμάμαι τη γιαγιά μου να λέει: “Kαταραμένο Χουνούζ”», περιέγραφε με λυγμό η πρόεδρος της «Επτάκωμης Σάντας».

Ένας ιερέας, όταν είδε από ψηλά να καίγονται τα χωριά της Σάντας είπε ότι οι Σανταίοι οδηγούνται «στην εξορία του Αδάμ».

«Ήταν η πρώτη φορά που οι Τούρκοι έστειλαν γυναικόπαιδα στην εξορία. Δεν τους επέτρεπαν να διανυκτερεύσουν κοντά σε χωριά, για να μην τους βοηθήσει κανείς. Κάποιοι Πόντιοι από άλλες περιοχές κατάφεραν να περιθάλψουν για λίγο κάποιες γυναίκες και γέρους. Τους έδωσαν ρούχα, διότι έφυγαν μόνο με αυτά που φορούσαν και είχαν κουρελιαστεί. Μιας ετοιμόγεννης γυναίκας ήρθε η ώρα της. Άλλες γυναίκες έκαναν κύκλο γύρω της, όμως το παιδί γεννήθηκε νεκρό. Άφησαν το άψυχο κορμάκι του μέσα στο χιόνι. Οι Τούρκοι δεν επέτρεπαν να θάψουν κανέναν», τόνιζε η Βικτωρία Σαββίδου.

Μετά την ατέλειωτη περιπλάνηση, τις κακουχίες και τις πορείες θανάτου στις περιοχές του Ερζερούμ και του Χουνούζ τα γυναικόπαιδα μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη. Από εκεί έφτασαν στην Ελλάδα στο τέλος του 1922 και στις αρχές του 1923.

Η ιδιαίτερη σχέση της Σάντας με την Παναγία Σουμελά

Μια ιδιαίτερη σχέση είχε αναπτυχθεί μεταξύ των Σανταίων και της Μονής της Παναγίας Σουμελά στην ιστορική πατρίδα.

Αυτό φαίνεται και από το γεγονός ότι οι Σανταίοι ήταν οι μόνοι που είχαν το δικαίωμα να κυκλοφορούν οπλισμένοι στο χώρο του μοναστηριού.

Αυτή η σχέση συνεχίστηκε και στην Ελλάδα μετά τον ξεριζωμό. Οι κάτοικοι της Καστανιάς στο Βέρμιο είναι αμιγώς Σανταίοι στην καταγωγή και παραχώρησαν 500 στρέμματα για να χτιστεί στην Ημαθία η νέα Παναγία Σουμελά. Μάλιστα, μέσα στο μοναστικό συγκρότημα το 1956 δημιουργήθηκε «Τη Σαντάς τ’ οσπίτ’», ο πρώτος ξενώνας.

Το μνημόσυνο

Κάθε χρόνο στην Παναγία Σουμελά Σανταίοι απ’  όλη την Ελλάδα τελούν μνημόσυνο για τους προγόνους τους – φέτος συμπληρώνονται 102 χρόνια από το ολοκαύτωμα της Σάντας.

Σύμφωνα με το πρόγραμμα που ανακοινώθηκε από το Σύλλογο Σανταίων Θεσσαλονίκης, το Σάββατο το απόγευμα θα ξεκινήσει το στόλισμα των κολλύβων από τον Θανάση Ντουμανόπουλο και την Έλενα Παρχαρίδου. Στις 17:30 τρισάγιο και κατάθεση στεφάνου στο Μνημείο Αγωνιστών και Μαρτύρων του Πόντου.

Στις 20:00 προβολή βίντεο με αφορμή τα 20 χρόνια από το θάνατο του Μιλτιάδη Παρχαρίδη και στις 21:00 κοινό δείπνο με τη συμμετοχή Ποντίων καλλιτεχνών.

Το πρωί της Κυριακής πανηγυρική Θεία Λειτουργία και επιμνημόσυνη δέηση στο Μνημείο των Σανταίων. Ομιλία από τη συνταξιούχο εκπαιδευτικό Άννα Γαβρά και κατάθεση στεφάνων. Στον κόσμο θα προσφερθεί πατροπαράδοτος σιορβάς, ενώ θα ακολουθήσει δεξίωση των επισήμων στον ξενώνα των Σανταίων.

Συμμετέχουν: από τη Νέα Σάντα Κιλκίς, ο Σύλλογος Ποντίων, ο Σύλλογος Γυναικών και ο Σύλλογος Φιλαρμονικής, από την Ημαθία ο Τουριστικός Όμιλος Καστανιάς, ο Πολιτιστικός Σύλλογος Ράχης Ημαθίας, ο Σύλλογος Παλατιτσιωτών, από την Αλεξανδρούπολη ο Πολιτιστικός Σύλλογος «Ρίζες» Πεύκων και ο Πολιτιστικός Σύλλογος «Σάντα» Αετοχωρίου.