Βιολέττα Παπαγιαννίδου: Τη στιγμή του ξεριζωμού, η μόνη σύνδεση με αυτό που αφήνεις πίσω σου είναι αυτό στο οποίο τυλίγεις το σώμα σου, αυτό και οι μνήμες σου

Με ρίζες από τη Σάντα του Πόντου, η σχεδιάστρια ενδυμάτων Βιολέττα Παπαγιαννίδου ζει στη Νέα Σάντα του ν. Κιλκίς.

Ήρθε στην Ελλάδα σε ηλικία 16 ετών από τη Γεωργία και κουβαλάει βιωματικά και γονιδιακά πολλούς «ξεριζωμούς» από τις εστίες της.

Όλες αυτές οι εμπειρίες είτε σε μορφή αφηγήσεων από τους ανιόντες συγγενείς της και κυρίως από τη γιαγιά της είτε ως δικά της βιώματα, υφαίνονται περίτεχνα στις δημιουργίες της και αποτυπώνουν το εντυπωσιακό υφαντό της ζωής της οικογένειάς της και κατ’ επέκταση όλων των ποντιακών οικογενειών.

Το pontosnews.gr μίλησε με τη Βιολέττα Παπαγιαννίδου με αφορμή την πρόσφατη παρουσία της στο 1ο Φεστιβάλ Ισότητας στο Κιλκίς και το project «Ένδυμα-Μνήμη».

Τι είναι το project «Ένδυμα-Μνήμη»;
Είναι μια δουλειά που πραγματεύεται το θέμα της μνήμης. Η μνήμη αυτή είναι δική μου και πολλών άλλων ανθρώπων στον κόσμο. Είναι η μνήμη των ξεριζωμών, της οδύσσειας στην οποία υποβάλλονται οι λαοί και της ανάγκης τους να επιβιώσουν στο άγνωστο, έχοντας στις αποσκευές τους θύμησες της ζωής που πέρασε. Το ένδυμα που φοράμε και τα αντικείμενα που φέρνουμε από τον τόπο που ερχόμαστε, είναι φορείς αυτής της μνήμης.

Ποια είναι τα προσωπικά σας βιώματα και πώς αυτά προσδιόρισαν την ταυτότητά σας και τη δημιουργική σας έκφραση;
Όταν δουλεύω επικαλούμαι τη μνήμη μου, από την οποία αναμοχλεύω εικόνες, αφηγήσεις, μαρτυρίες, οι οποίες μου προκαλούν συναισθήματα. Γι’ αυτά θέλω να μιλώ.

Θυμάμαι τον πατέρα μου να αναφέρει τη Ζωή Μούτα, μια γυναίκα που ανήκει στην πρώτη γενιά των προσφύγων που μέχρι το τέλος της νοσταλγούσε την πατρίδα και τα «παρχάρια τη Σάντας».

Η γιαγιά μου, η Ευτυχία Χωλίδου, με την οποία είχα στενή σχέση, εξέφραζε έντονα τον θυμό της για τον Στάλιν.

Λόγω της ελληνικής της υπηκοότητας είχε αποκλειστεί από το δικαίωμα πρόσβασης στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, παρόλο το πάθος της για τη χημεία.

Επίσης, ένα άλλο θέμα είναι οι σταλινικές εξορίες. Την περίοδο εκείνη ο αδελφός της γιαγιάς μου ζούσε μαζί με τη μάνα του, την οποία έβγαλαν οι Αρχές πριν την ώρα της από το νοσοκομείο όπου νοσηλευόταν, και τους εξόρισαν (μάνα και γιο) στο Καζαχστάν. Ο λόγος: η ελληνική τους υπηκοότητα, απλά και μόνον. Η γιαγιά μου δεν ξαναείδε τη μητέρα της… το μόνο που είχε από αυτήν ήταν το πιστοποιητικό θανάτου της!

Ο πατέρας μου περιγράφει την εικόνα του χωριού μου, το ξημέρωμα μιας ημέρας του 1949, ημέρας που ακολούθησε των γεγονότων του ξεριζωμού των συγγενών και γειτόνων του, λέγοντας πως υπήρχε μια βαθιά θλίψη – τα σπίτια ερημωμένα, τα ζώα στους στάβλους πεινασμένα, διψασμένα, αναστατωμένα, προκαλούσαν ακόμη μεγαλύτερη ταραχή.

Με τον καιρό, όμως δημιουργήθηκαν αδελφικές σχέσεις με τους αλλόθρησκους κατοίκους της περιοχής. Γειτνιάζαμε, μοιραζόμασταν την καθημερινότητά μας. Θυμάμαι από τον Καύκασο τους Γεωργιανούς άνδρες να φορούν «παπάχ» αλλά και μπούρκα (κάπα), η οποία προστάτευε από το κρύο. Η πρώτη ύλη αυτών των ενδυματολογικών στοιχείων είναι οι ίνες μαλλιού και το φελτ.

Ο άνθρωπος ανακάλυψε τη δυνατότητα του μαλλιού να δημιουργεί επιφάνειες πριν από 8.000 χρόνια περίπου. Η πιληματοποίηση ή το felting, είναι μια τεχνική, όπου οι ίνες του μαλλιού δεν υφαίνονται ούτε πλέκονται αλλά σωρεύονται η μία δίπλα στην άλλη και με τη βοήθεια υγρασίας, σαπουνιού και πίεσης, δημιουργούν ένα ζεστό ύφασμα, το φέλτ. Ο πολεμιστής, ο βοσκός, φορούν τη μπούρκα και η ζεστασιά που τους προσφέρει τους φέρνει κοντά στην ζεστασιά της εστίας τους. Το φελτ, παραδοσιακά χρησιμοποιείται για την επένδυση της νομαδικής εστίας, της γιούρτας.

Ακόμη, στο σπίτι της θείας μου Βάλιας υπήρχε μονίμως μια σωρός από ίνες μαλλιού, ενώ η θεία Αγάπη έπλεκε αφράτες μπλούζες από μαλλί σε μορφή προ-νήματος.

Όλα τα παραπάνω αποτελούν δομικά συστατικά της δουλειάς μου.

Ως 16χρονη ομογενής από την Γεωργία πόσο εύκολος ή δύσκολος ήταν ο εγκλιματισμός σας στην Ελλάδα και μάλιστα σε ένα χωριό του ακριτικού ν. Κιλκίς, την Νέα Σάντα;
Δεν ήταν καθόλου εύκολος, ιδιαίτερα για εμένα που με χαρακτηρίζει η εσωστρέφεια. Ένα θέμα ήταν η γλώσσα (τα ποντιακά δεν βοήθησαν). Θυμάμαι έκανα 2,5 ώρες για να μάθω μια σελίδα γεωλογίας. Οι δυσκολίες ήταν πολλές… Σήμερα, όμως βλέπω πολύ καθαρά, πως κάποιες δεν υπήρχαν στην πραγματικότητα, αλλά αποτελούσαν προϊόν της ανασφάλειάς μου και του φόβου μου.

Πώς βοήθησε το Τμήμα Δημιουργικού Σχεδιασμού και Ένδυσης του ΤΕΙ Κιλκίς (τώρα πια ΔΙΠΑΕ) του οποίου είστε απόφοιτη στην έκφραση των καλλιτεχνικών σας αναζητήσεων;
Εκεί συνάντησα σπουδαίους ανθρώπους, με μεράκι γι΄ αυτό που κάνουν, οι οποίοι μου έδωσαν την ώθηση να βρω τον εαυτό μου και την αλήθεια μου. Εκεί αποδέχθηκα πως ο κόσμος μου είναι αυτός της δημιουργίας, πως θέλω να μιλώ στη γλώσσα του ενδύματος (ξέρετε, προέρχομαι από ένα τελείως διαφορετικό πεδίο, αυτό των οικονομικών). Με αφετηρία και προορισμό την προσωπική μου ιστορία.

Την στιγμή του ξεριζωμού, η μόνη σύνδεση με αυτό που αφήνεις πίσω σου είναι αυτό στο οποίο τυλίγεις το σώμα σου, αυτό και οι μνήμες σου.

Το ένδυμα για εμένα δεν είναι παροδικό, εφήμερο… είναι ανάγκη. Αυτή που με ώθησε να κρατήσω στη ζωή ένα βαμβακερό στρώμα, φερμένο από τον Καύκασο, από το οποίο αφαίρεσα ένα μέρος και το μετέτρεψα σε κάπα, δίνοντάς του μια νέα ευκαιρία. Επίσης ανάγκη ήταν να μετατρέψω ένα μάλλινο πάπλωμά σε πανωφόρι, το οποίο αγκαλιάζει, ζεσταίνει το σώμα και το κρατά σε επαφή με τις ρίζες του.

Το Ένδυμα Μνήμη είναι το αποτέλεσμα της συνεργασίας μου με την κα Βενετία Κουτσού, λέκτορα του τμήματος, ως θέμα στην πτυχιακή μου εργασία. Τα έργα που προέκυψαν από αυτό εκτέθηκαν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο της ομαδικής έκθεσης Ενδυματογραφία: από το σπίτι στο ταξίδι. Η διερεύνησή όμως της ανησυχίας μου αυτής άρχισε παλιότερα, με μια άλλη σπουδαία δασκάλα, επίκουρη καθηγήτρια του τμήματος κα Ελευθερία Στόικου, όπου απέδωσα την έννοια της ζεστασιάς της εστίας στη δημιουργία μου από φελτ.

Το έργο αυτό επιλέχθηκε και παρουσιάστηκε στην έκθεση ART & FASHION CreativeWear Exhibition στην ΑΣΚΤ Αθηνών, και στη συνέχεια στην έκθεση VESTINO 2018 il festival dedicato alle cominita creative del Mediterraneo στο Παλέρμο της Ιταλίας.

Στο σχετικό βίντεο που δημιουργήσατε με την ευκαιρία της ολοκλήρωσης της πτυχιακής σας εργασίας παρουσιάζετε 7 γυναίκες διαφόρων ηλικιών –τις πρωταγωνίστριές σας– ενδεδυμένες με τα «ενδύματα μνήμης». Ποιος ο ρόλος που διαδραμάτισε η γυναικεία παρουσία στην οικογένειά σας και κατ’ επέκταση γενικά στις ποντιακές οικογένειες;
Καταρχάς, είμαστε τέσσερις αδελφές, η μαμά μου, η γιαγιά μου, η κόρη μου, οι ανιψιές μου. Επέλεξα τον αριθμό επτά, επειδή συμβολίζει την οικογένειά μου, την παιδικότητά μου, εκείνα τα χρόνια… Το κάθε μου έργο φέρει το όνομα μιας γυναίκας της οικογένειας.

Προσπάθησα το καθένα, να το ντύσω με συναισθήματα που μου προκαλεί η θύμηση αυτών των προσώπων. Έτσι μιλώ για καθαρότητα ψυχής, για θέληση, εξωστρέφεια, διαχρονικότητα, επιμονή, αλληλεπιδράσεις – στοιχεία άκρως απαραίτητα στις μεταβατικές περιόδους στους νέους τόπους, που γίνονται νέες πατρίδες.

Στο πνεύμα αυτό έφτιαξα το νυφικό της αδερφής μου. Όταν ζήτησα από την Ευτυχία, η οποία ζει στο εξωτερικό και δεν εμφανίζεται στο βίντεο, να μου περιγράψει τι προσδοκά από το νυφικό της, μεταξύ άλλων μου έγραψε:

«…Την ημέρα του γάμου μου φέρω αντάμα το βίωμά μου, που από τις κορυφές του βουνού μελωδικά κατεβαίνει και παίρνει μορφή στο νυφικό μου…»

Οι Πόντιες γυναίκες μέσα από τις δικές τους μνήμες –νανουρίσματα, παιχνίδια, γεύσεις– δημιουργούν μνήμες στις επόμενες γενιές. Σε κάθε φάση της ζωής τους, επιτελούν έναν επιπλέον ρόλο, είναι φορείς πολιτισμού.

Αλεξία Ιωαννίδου

• Όλες τις φωτογραφίες παραχώρησε η Βιολέττα Παπαγιανίδου για τις ανάγκες δημοσίευσης του άρθρου.