Άσπρα μάρμαρα «στεφανωμένα» με περίτεχνα γλυπτά, ταφικές πλάκες σκαλισμένες με τη γλαφυρή φαντασία καλλιτεχνώνπου κρύβουν τα οστά περίλαμπρων προσωπικοτήτων του προσφυγικού ελληνισμού και της Θεσσαλονίκης γενικότερα, «ηρεμούν» κάτω από τη σκιά κυπαρισσιών στο νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας.
Ένα απέραντο μνημείο-κομψοτέχνημα στο κέντρο της πόλης, αιώνιος μάρτυρας της ιστορίας και της λάμψης της Θεσσαλονίκης στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα και μέχρι το τέλος της έβδομης δεκαετίας του 20ού. Ένας χώρος ασύλληπτης ομορφιάς που αγνοούν και πολλοί από τους ίδιους τους Θεσσαλονικείς. Περνούν πολύ συχνά απ’ έξω, αλλά δεν περπάτησαν ποτέ στα στενά του δρομάκια για να θαυμάσουν το μεγαλείο του και να ταξιδέψουν σε μια άλλη πιο δύσκολη αλλά και πιο ρομαντική εποχή.
Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι ο κοιμητηριακός χώρος της Ευαγγελίστριας χαρακτηρίστηκε ως «προστατευόμενο μνημείο» μετά από ενέργειες του Δήμου Θεσσαλονίκης.
Ο κοιμητηριακός χώρος της Ευαγγελίστριας βρίσκεται στη συμβολή των οδών Ελένης Ζωγράφου και Αγίου Δημητρίου και καταλαμβάνει μία έκταση περίπου 33 στρεμμάτων. Για σχεδόν έναν αιώνα αποτελούσε τα κεντρικά κοιμητήρια της Θεσσαλονίκης και έκλεισε επίσημα το 1978.
Ωστόσο, η τελευταία ταφή έγινε τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1982, όταν ενταφιάστηκε εκεί τιμής ένεκεν ο τότε εν ενεργεία δήμαρχος Θεσσαλονίκης Μιχάλης Παπαδόπουλος.
Ο χώρος περιλαμβάνει και δύο εκκλησίες: Τον ενοριακό ναό της Παναγίας Ευαγγελίστριας (τέλος 19ου αι.) και το ναό του Αγίου Λαζάρου, που κατά τον εφημέριο πατέρα Λεόντιο αποτελεί τον μοναδικό στην κεντρική Μακεδονία που τιμά τον συγκεκριμένο άγιο.
Κατασκευάστηκε από τους Βούλγαρους πριν από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς, αφού δίπλα στα ελληνικά κοιμητήρια της Ευαγγελιστρίας βρίσκονταν τότε τα βουλγαρικά νεκροταφεία. Τα τελευταία καταστράφηκαν το 1912 και παραδόθηκε ο χώρος που κατελάμβαναν για ενταφιασμό Ελλήνων.
Ο πατέρας Λεόντιος σημειώνει επίσης ότι υπάρχει πολύ μεγάλη πιθανότητα μέσα στο καλοκαίρι να ξεκινήσουν από το Δήμο Θεσσαλονίκης εκτεταμένες εργασίες συντήρησης, ανάπλασης και καλύτερης προβολής του νεκροταφείου της Ευαγγελίστριας, οι οποίες ήταν προσχεδιασμένες αλλά πήγαν πίσω λόγω της πανδημίας του κορονοϊού.
Λειτούργησε το 1875
Άναρχα έξω από τα ανατολικά τείχη στην περιοχή όπου βρίσκεται σήμερα ο κοιμητηριακός χώρος της Ευαγγελίστριας αλλά και μέχρι τον Κεδρηνό Λόφο (αρχές του Σέιχ-Σου) έθαβαν τους νεκρούς τους μέχρι λίγα χρόνια πριν από το τέλος της Τουρκοκρατίας στη Θεσσαλονίκη οι Έλληνες της πόλης.
Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η Ορθόδοξη Ελληνική Κοινότητα της Θεσσαλονίκης ζήτησε και πήρε άδεια από την τότε οθωµανική διοίκηση προκειμένου να δημιουργήσει ένα νεκροταφείο. Η άδεια δόθηκε το 1874 και έναν χρόνο αργότερα η Κοινότητα παραχώρησε με σύμβαση τον προβλεπόμενο χώρο στην Φιλόπτωχο Αδελφότητα Ανδρών Θεσσαλονίκης.
Με πολλές δυσκολίες η Αδελφότητα κατάφερε να πάρει άδεια από τις τουρκικές Αρχές και να περιφράξει το χώρο, επειδή οι Οθωμανοί δεν επέτρεπαν να γίνονται περιτειχίσµατα. Τελικά δόθηκε η άδεια το 1875 και από τότε ξεκίνησε η λειτουργία και η ιστορία των νεκροταφείων της Ευαγγελίστριας.
Εκτός από τις προσωπικότητες που «αναπαύονται» στα κοιμητήρια, έχουν καταγραφεί και μαζικοί ενταφιασμοί εκτελεσθέντων Ελλήνων αντιστασιακών κατά τη διάρκεια της Κατοχής, αλλά και δολοφονημένων απεργών καπνεργατών του ιστορικού Μάη του 1936.
Η παλαιότερη προτομή που βρίσκεται στον κοιμητηριακό χώρο είναι του 1875 και βρίσκεται στον τάφο του Γρηγορίου Παπαδόπουλου, μέλους της διοίκησης της Φιλοπτώχου Αδελφότητος Ανδρών Θεσσαλονίκης. Η νεότερη είναι του 1960 του Τάσου Παπαναστασίου.
Το κενοτάφιο του Λεωνίδα Ιασονίδη, ο περίτεχνος τάφος του Ερρίκου Άμποτ
Μία από τις μεγαλύτερες μορφές του ποντιακού ελληνισμού, ο γεννημένος στα Κοτύωρα –ή κατ’ άλλους στην Πουλαντζάκη– Λεωνίδας Ιασονίδης θάφτηκε στα νεκροταφεία της Ευαγγελίστριας όταν απεβίωσε το 1959.
Παραμένει η πλάκα με το όνομά του, ωστόσο πλέον πρόκειται για κενοτάφιο, αφού πριν από λίγα χρόνια τα οστά του μεταφέρθηκαν στον εν Ελλάδι ιερότερο χώρο των Ποντίων, το μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά στο Βέρμιο.
Ο Λεωνίδας Ιασονίδης ήταν πολιτικός, βουλευτής Θεσσαλονίκης και διετέλεσε υπουργός Πρόνοιας με την κυβέρνηση του κόμματος Φιλελευθέρων και μετά την Κατοχή υπουργός Γενικός Διοικητής Βορείου Ελλάδος. Είναι μνημειώδεις οι αγώνες του για την ανεξαρτησία του Πόντου αλλά και για τα δικαιώματα των προσφύγων από την καθ’ ημάς Ανατολή που κατέφυγαν στην Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Ίσως το ομορφότερο και ένα από τα παλαιότερα ανάγλυφα του νεκροταφείου είναι ο τάφος του Γερμανού προξένου στη Θεσσαλονίκη Ερρίκου Άμποτ. Ένα αγαλματίδιο άνδρα ξαπλωµένου σε ανάκλιντρο· κατά κάποιους είναι ο Χρόνος και κατά άλλους ο ίδιος ο ενταφιασμένος. Δίπλα του είναι οι τρεις Μοίρες όρθιες.
Η οικογένεια των Άμποτ ήταν αγγλικής καταγωγής και είχε εγκατασταθεί για εμπορικούς λόγους από τις αρχές του 19ου αιώνα στη Θεσσαλονίκη. Έγινε μία από τις πιο ονομαστές της πόλης. Ο Ερρίκος Άμποτ διετέλεσε πρόξενος της Γερμανίας στη Θεσσαλονίκη επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Το 1876 μαζί με τον πρόξενο της Γαλλίας Ζιλ Μουλέν λιντσαρίστηκαν μέχρι θανάτου από τον τουρκικό όχλο, επειδή επιχείρησαν να σώσουν μία κοπέλα που Τούρκοι ήθελαν να εξισλαμίσουν με το ζόρι και να την παντρέψουν με ομοεθνή τους.
Το γεγονός έμεινε γνωστό στην ιστορία ως «Η Σφαγή των Προξένων» και προκάλεσε μεγάλη αναστάτωση στις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις.
Περίλαμπρες προσωπικότητες της Θεσσαλονίκης
Στο κοιμητήριο της Ευαγγελίστριας υπάρχουν ακόμα οι τάφοι:
- Του μεγάλου ποιητή, πεζογράφου και δημοσιογράφου Γεωργίου Βαφόπουλου, στο έργο του οποίου με πολλές λεπτομέρειες απεικονίζεται η ζωή στη Θεσσαλονίκη επί τουρκοκρατίας και μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
- Του μεγάλου συλλέκτη και ιδρυτή του Τελλόγλειου Ιδρύματος Τεχνών Νέστορα Τέλλογλου.
- Του Χαλκιδικιώτη αρχιτέκτονα Ξενοφώντος Παιονίδη, ο οποίος με το έργο του διαμόρφωσε το νέο αρχιτεκτονικό πρόσωπο της Θεσσαλονίκης μετά την ενσωμάτωσή της στο ελληνικό κράτος,
- Του βουλευτή της ΕΔΑ και πρωτεργάτη του αντιστασιακού αγώνα στα πρώτα χρόνια της Χούντας των Συνταγματαρχών, Γιώργου Τσαρουχά.
- Του αξιωματικού της χωροφυλακής και γνωστού για την υπόθεση της δολοφονίας του Αμερικανού δημοσιογράφου Πολκ στη Θεσσαλονίκη, Νικολάου Μουσχουντή. Ήταν γνωστός και ως κουμπάρος του μεγάλου μουσικοσυνθέτη Βασίλη Τσιτσάνη.
Ξεχωρίζουν ακόμα οι τάφοι του Νικόλαου Γερμανού, ενός από τους ιδρυτές της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης, του Νικόλαου Εμπειρίκου, πρύτανη του ΑΠΘ και καθηγητή Φυσικής, του Στίλπονα Κυριακίδη, ιστορικού λαογράφου που έμεινε γνωστός για την εισαγωγή της ιστορικής μεθόδου στη λαογραφία και του Ιωάννη Βελλίδη, ιδρυτή της εφημερίδας Μακεδονία.
Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί ένα ναόσχημο κτίσμα, η κρύπτη της οικογένειας Χατζηλαζάρου. Πρόκειται για οικογένεια βιομηχάνων που έζησαν και έδρασαν στη Θεσσαλονίκη πριν από περίπου έναν αιώνα.
Από τα μέλη της οικογένειας διετέλεσαν πρόεδροι της Φιλοπτώχου Αδελφότητας Ανδρών Θεσσαλονίκης ο Περικλής Χατζηλαζάρου, τραπεζίτης και πρόξενος των ΗΠΑ στη Θεσσαλονίκη, και ο αδελφός του και επιχειρηματίας Νικόλαος Χατζηλαζάρου.
Στα κοιμητήρια της Ευαγγελίστριας υπάρχουν ακόμα μνημεία για Μακεδονομάχους και πεσόντες αεροπόρους μετά από δωρεά των ΑΧΕΠΑΝΣ, αλλά και δύο ρωμαϊκές λάρνακες, οι οποίες στα μεταγενέστερα χρόνια κατά πάσα πιθανότητα χρησιμοποιήθηκαν ως δεξαμενές νερού.
Τέλος, στη βόρεια πλευρά των κοιμητηρίων δεσπόζει ένα σιντριβάνι που ανάγεται στο 1878, ενώ στο πίσω μέρος έχουν ανακαλυφθεί αρχαίοι τάφοι της βυζαντινής περιόδου, με τους αρχαιολόγους να πραγματοποιούν σήμερα εργασίες σε ψηφιδωτό που ήρθε στο φως.
Η κατάσκοπος και ο «Τίγρης»
Στο Μνημείο των Μακεδονομάχων αναγράφεται και το όνομα της Βελίκας Τράικου από το Γραδεμπόρι, την οποία από μικρή ηλικία ξεχώρισε ο Ίωνας Δραγούμης.
Ο ίδιος φέρεται να της έδωσε τα καθήκοντα της κατασκόπου, και εκείνη υποκρινόταν άλλοτε την τρελή Βουλγάρα ή Τουρκάλα, και άλλοτε γυναίκα άλλων εθνικοτήτων, προκειμένου να συγκεντρώνει πληροφορίες και να τις στέλνει στα ελληνικά προξενεία.
Όταν οι Βούλγαροι την ανακάλυψαν άρχισαν να την αναζητούν. Από λάθος εντόπισαν και σκότωσαν μια άλλη κοπέλα που είχε το ίδιο όνομα. Όταν την έπιασαν εν τέλει σε ηλικία 21 ετών, σκότωσαν μαζί της κι ένα ακόμα συνονόματο κορίτσι, ώστε να σιγουρευτούν πως είχαν πιάσει το σωστό άτομο. Τόσο μεγάλη ζημιά τους είχε κάνει η Βελίκα Τράικου.
Στο οστεοφυλάκιο του κοιμητηριακού χώρου της Ευαγγελίστριας βρίσκονται τα οστά του Μανώλη Χατζηαποστόλου, του γνωστού ως «Τίγρη». Ήταν ο άνθρωπος που πήδηξε στις 22 Μαΐου του 1963 πάνω στο τρίκυκλο στο οποίο επέβαιναν οι παρακρατικοί που δολοφόνησαν τον βουλευτή της Αριστεράς Γρηγόρη Λαμπράκη στη Θεσσαλονίκη.
Άγιος Γρηγόριος ο Καλλίδης
Όπως αναφέρει στο pontosnews.gr ο πατέρας Λεόντιος, στο προαύλιο του κοιμητηριακού και ενοριακού ναού της Ευαγγελίστριας βρίσκεται ο τάφος του Αγίου Γρηγορίου Καλλίδη, ο οποίος γεννήθηκε το 1844 στο Κούμβαο της Ανατολικής Θράκης.
Το 1879 εξελέγη μητροπολίτης Τραπεζούντας, όπου έμεινε για πέντε χρόνια. Έγινε πολύ αγαπητός από το λαό και άφησε πλούσιο έργο. Το 1884 εξελέγη μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, τέσσερα χρόνια αργότερα Ιωαννίνων και το 1902 μητροπολίτης Ηρακλείας και Ραιδεστού.
Με την ανταλλαγή των πληθυσμών εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη, όπου εκοιμήθη το 1925. Αγιοκατατάχθηκε το 2003.
Επίσης, κατά τον τον π. Λεόντιο, κάποιοι από τους τάφους του κοιμητηρίου είναι παντελώς εγκαταλελειμμένοι, ωστόσο άλλους τους περιποιούνται οι απόγονοι των θανόντων.
Τέλος, στο οστεοφυλάκιο του νεκροταφείου μπορούν (με πληρωμή) να μεταφέρουν Θεσσαλονικείς τα οστά συγγενών τους, όταν ξεθάβονται από τα νέα κοιμητήρια της Θεσσαλονίκης, αυτά της Αναστάσεως του Κυρίου.
Ρωμανός Κοντογιαννίδης
