Στην αγγλοσαξωνική βιβλιογραφία αναφέρεται ως «Χαττ-ι Χουμαγιούν», δηλαδή αυτοκρατορικό διάταγμα, ενώ για τους Τούρκους είναι το «Ισλαχάτ Φερμάνι», το μεταρρυθμιστικό διάταγμα. Το Χάτι Χουμαγιούν, όπως έχει επικρατήσει στα ελληνικά, εκδόθηκε το 1856 και επιτάχυνε τη δυναμική του Τανζιμάτ, της σειράς των μεταρρυθμίσεων για την πλήρη αναδιοργάνωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Έτσι, για τα τρία μη μουσουλμανικά θρησκεύματα («μιλέτ») το 1856 ήταν μία ημερομηνία-σταθμός. Η απόφαση αφορούσε τους Έλληνες, τους Αρμένιους και τους εβραίους.
Με το συγκεκριμένο αυτοκρατορικό διάταγμα –που είναι και το πιο γνωστό σήμερα– ο σουλτάνος Αμπντούλ Μετζίτ Α’ αναγνώρισε την ανεξιθρησκεία και έδωσε σημαντικές ακόμα αστικές ελευθερίες με βασικό άξονα τις αρχές της ισότητας και της αντιπροσώπευσης.
Η έκδοσή του στις 18 Φεβρουαρίου 1856 έγινε υπό την πίεση της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλίας, ενάμιση μήνα προτού υπογραφεί στο Παρίσι η συνθήκη ειρήνης που τερμάτισε τον Κριμαϊκό Πόλεμο¹.
Σύμφωνα με την Εγκυκλοπαίδεια του ποντιακού ελληνισμού, σε αυτό το μείζον διάταγμα το άρθρο 8 όριζε:
«Επειδή όλες οι θρησκείες θα λατρεύονται ελεύθερα στην αυτοκρατορία μου, κανένας υπήκοός μου δεν θα έχει δυσκολίες στη λατρεία της θρησκείας του και κατά κανέναν τρόπο δεν θα ενοχληθεί για αυτό».
Η… τολμηρότητα του κειμένου, όπως σχολιάζει το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, οφείλεται στο γεγονός ότι η Υψηλή Πύλη ήταν στριμωγμένη από τους Βρετανούς και τους Γάλλους, στους οποίους δεν αρκούσε η επιβεβαίωση των μεταρρυθμιστικών αρχών που περιλαμβάνονταν στο Χάτι Χουμαγιούν του 1839.
Αυτό που ζητούσαν ήταν να προσδιορίζονται με σαφή τρόπο με τα νέα μέτρα που έπρεπε να ληφθούν υπέρ των χριστιανικών πληθυσμών, γι’ αυτό και γίνεται λόγος για «κοινότητα των πεπολιτισμένων εθνών» και για «πρόοδο και φώτα του πολιτισμού», χωρίς καμία μνεία στο ένδοξο παρελθόν της Αυτοκρατορίας.
Οι μεταρρυθμίσεις
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία ουσιαστικά εξαναγκάστηκε σε αυτή τη ρηξικέλευθη μεταρρύθμιση προκειμένου οι Μεγάλες Δυνάμεις να σεβαστούν την εδαφική της ακεραιότητα – είχε γίνει σαφές στους Οθωμανούς πως οι διακρίσεις θα αποτελούσαν πάντοτε αιτία επέμβασης.
Ως εκ τούτου, το Χάτι Χουμαγιούν δίνει μεγάλη έμφαση στην ισότητα όλων των υπηκόων σε ζητήματα φορολογίας, στη συμμετοχή τους άνευ διακρίσεων στο υπαλληλικό σώμα, σε όλα τα διοικητικά και δικαστικά όργανα, στην εισαγωγή στις στρατιωτικές σχολές και στην εκπλήρωση της στρατιωτικής θητείας, η οποία δεν θα αποτελούσε πια προνόμιο και αποκλειστικό βάρος των μουσουλμάνων.
Η νομιμότητα των μιλέτ, των πολιτικοθρησκευτικών οργανώσεων των μη μουσουλμάνων, επιβεβαιωνόταν, γινόταν όμως λόγος για την αναγκαιότητα μεταρρύθμισης της λειτουργίας τους, με τέτοιο τρόπο ώστε να συμπεριληφθούν περισσότεροι λαϊκοί στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων.
Tέλος, οριζόταν η κωδικοποίηση του ποινικού και του εμπορικού δικαίου, η ίδρυση τραπεζών, η δυνατότητα αλλοδαπών να κατέχουν ακίνητη περιουσία εντός της Aυτοκρατορίας, η παροχή διευκολύνσεων στην εισαγωγή ευρωπαϊκού κεφαλαίου και η ίδρυση μικτών δικαστηρίων για την εκδίκαση ποινικών και εμπορικών υποθέσεων ανάμεσα σε μουσουλμάνους και μη μουσουλμάνους.
Οι ιστορικοί συμφωνούν ότι το Χάτι Χουμαγιούν του 1856 προσέγγιζε τη μοντέρνα αντίληψη της εθνικότητας, η οποία με τη σειρά της βρισκόταν υπό διαμόρφωση ακριβώς εκείνη την εποχή στην Ευρώπη. Όμως, ήρθε σε αντίθεση με την παραδοσιακή πολιτική ιδεολογία της Αυτοκρατορίας και την ίδια τη νομιμοποίηση της σουλτανικής εξουσίας, καταδεικνύοντας τις εσωτερικές αντιφάσεις του.
Οι κρυπτοχριστιανοί
Όπως ήταν φυσικό, πολλοί Έλληνες του Πόντου που ήταν κρυπτοχριστιανοί αποφάσισαν να εκμεταλλευτούν το διάταγμα και να ζητήσουν την αναγνώριση της θρησκείας τους.
Τον Ιούλιο του 1857 συγκεντρώθηκαν απ’ όλη την περιοχή στη Μονή Θεοσκεπάστου της Τραπεζούντας, προχώρησαν στην εκλογή επιτροπής και συνέταξαν επιστολή προς τις πρεσβείες των Μεγάλων Δυνάμεων, το Οικουμενικό Πατριαρχείο και το σουλτάνο.
Στο σχετικό λήμμα της Εγκυκλοπαίδειας του ποντιακού ελληνισμού υπάρχει η επιστολή με ημερομηνία 15 Ιουλίου 1857:
«Διά του παρόντος ημών αποδεικτικού ενσφραγίστου επιτροπικού γράμματος δηλοποιούμεν ημείς οι εκ των επαρχιών των δύο Μητροπόλεων αγίου Τραπεζούντος και Χαλδίας, κάτοικοι των χωρίων Κρώμνης, Σάντας, Κοβάσης, Πάρτης (Παρτίν), Γιαγλήτερε, Σταύρης (Σταυρίν), Μούζενας, Στύλου, Χάραβας, Ταντουρλού, Σήσε, Πόντιλας, Θέρσας, Άγουρσας, Λαραχανής, Καπήκιογιου, Γαλιάνας, Χατζάβερας, Κάβαρας και λοιπών, ότι κοινή γνώμη και εν μια συμπνοία και ομονοία απεκατεστήσαμεν από μέρους πάντων ημών πληρεξουσίους επιτρόπους τον Κύριον Τοσούνογλου Μουσταφάν Γιαζιτζήν μετά της συνοδείας αυτού Μουσταφάν Τορσούνογλου και Σουλεϊμάνογλου Ισμαήλην, εις το να απολογηθώσιν και δώσωσιν τους αποχρώντας λόγους εις οτιδήποτε ερωτήσεις θέλουσι γίνει διά την οποίαν υπόθεσιν εστάλησαν εις Κωνσταντινούπολιν.
»Εις τους κυρίους τούτους έχομεν παραδεδομένας την στερεάν ημών απόφασιν και την κοινήν ημών γνώμην εις το να ενεργήσωσιν καθ΄ οίον τρόπον δύνανται την αποκάλυψιν της άχρι τούδε κεκρυμμένης παρά τοις οθωμανοίς ανατολικής θρησκείας μας.
»Όθεν παρακαλούμεν τους εξοχωτάτους πρέσβεις των Αυτοκρατορικών δυνάμεων Αγγλίας, Γαλλίας, Αυστρίας, Ρωσσίας και Ελλάδος, όπως αναγνωρίσωσιν αυτούς τη δυνάμει του παρόντος ενσφραγίστου επιτροπικού ημών γράμματος γνησίους ημών επιτρόπους, και οδηγήσωσιν αυτούς τα δέοντα υπέρ της ανακαλύψεως της θρησκείας και ελευθερίας ημών.
»Διά τούτο λοιπόν έγινε το παρόν ανά χείρας αυτών αποδεικτικόν και τη σφραγίδι ενός εκάστου εσφραγισμένον επιτροπικόν γράμμα και εδόθη αυτοίς φέρειν εις ένδειξιν εν παντί τόπω και δικαστηρίω χρείας τυχούσης».
Και μετά;
Μέσω των μεταρρυθμίσεων αναδείχθηκε μία κυριάρχη ομάδα πολιτικών που επιδίωξε τον εξευρωπαϊσμό του κράτους. Μάλιστα το 1869 με νομοθετική πράξη παραχωρούνταν σε όλους τους πολίτες, ανεξαρτήτως θρησκείας, η οθωμανική υπηκοότητα. Η μεταρρυθμιστική κίνηση κορυφώθηκε το 1876 με το πρώτο Τουρκικό Σύνταγμα.
Η άνοδος όμως στο θρόνο του απολυταρχικού Αμπντούλ Χαμίτ Β’ και το ξέσπασμα του Ρωσο-Τουρκικού πολέμου (1877-1878) ανέστειλαν τη διαδικασία φιλελευθεροποίησης και οδήγησαν στην επιστροφή του παλιού απολυταρχικού καθεστώτος.
—
