Το προσκύνημα της Ζωοδόχου Πηγής Βαλουκλή ή Μπαλουκλί, βρίσκεται στα δυτικά της Κωνσταντινούπολης, έξω από τα χερσαία τείχη, απέναντι από την Πύλη της Σηλυβρίας. Η περιοχή σήμερα υπάγεται στο προάστιο Ζεϊτίνμπουρνου. Πρόκειται για μια ιδιαίτερα πυκνοκατοικημένη περιοχή, που φιλοξένει πολλά συνεργεία αυτοκινήτων, βιοτεχνίες δερμάτινων ρούχων, αλλά και κοιμητήρια.
Για την ονομαστή Παναγία την Μπαλουκλίωτισσα των Ρωμιών, άκουσα για πρώτη φορά παιδί, όταν παρακολουθούσα ανελλιπώς την τηλεοπτική σειρά Λωξάντρα, μεταφορά του ομώνυμου βιβλίου της Μαρίας Ιορδανίδου. Και από τότε αγάπησα την Πόλη και φανταζόμουν την κόνα Λωξάντρα να με κρατά από το χέρι και να κατευθυνόμαστε στην Πηγή του αγιάσματος, που ήταν μέγα γιατρικό.
Τα χρόνια πέρασαν κι όταν αξιώθηκα να επισκεφτώ την Πόλη και να διαβώ το κατώφλι της μονής, ένιωθα το χέρι της Λωξάντρας να με οδηγεί αμέσως στο αγίασμα. Κλείνοντας τα μάτια μου, ήπια με δέος από το θαυματουργό αγίασμα και από την πρώτη γουλιά μύρισα και γεύτηκα όλη την ιστορία του ηρωικού γένους μας, που κράτησαν αλώβητες της Θερμοπύλες της Ορθοδοξίας στον ομφαλό του Βυζαντίου.
Η ιστορία του ναού και η ονομασία του Αγιάσματος
Στην περιοχή που βρίσκεται η μονή, κατά τα βυζαντινά χρόνια υπήρχαν τα λεγόμενα Παλάτια των Πηγών, στα οποία οι Βυζαντινοί Αυτοκράτορες παραθέριζαν την Άνοιξη, από τα μέσα του 5ου αιώνα.
Σύμφωνα με την παράδοση, η θαματουργός πηγή, αγίασμα, της Παναγίας εντοπίστηκε αρχικά από τον μετέπειτα αυτοκράτορα Λέωντα τον Α΄ τον Θράκα (457-474). Ήταν ακόμη απλός στρατιώτης, όταν εισερχόμενος στην Κωνσταντινούπολη, συνάντησε στη Χρυσή Πύλη έναν τυφλό που του ζήτησε νερό.
Αναζητώντας νερό, άκουσε τη φωνή της Παναγίας να του λέει Λέων είσελθε εντός, εννοώντας να μπει σ’ ένα σκιερό μέρος όπου ανάβλυζε μια πηγή. Προσεγγίζοντας την πηγή που του υπέδειξε η Παναγία, έτριψε με λάσπη τα μάτια του τυφλού, που ξαναβρήκε έτσι το φως του. Όταν θα γινόταν αυτοκράτορας, του είπε η προφητική φωνή, θα έπρεπε να χτίσει δίπλα στην πηγή εκκλησία, όπερ και εγένετο.
Εκατό χρόνια αργότερα, ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός, νιώθοντας ευγνωμοσύνη που θεραπεύτηκε από λιθίαση πίνοντας το νερό της πηγής, θα χτίσει έναν λαμπρό ναό για την Παναγία με υλικά που είχαν απομείνει από την κατασκευή της Αγίας Σοφίας.
Τότε ιδρύθηκε και η ανδρώα μονή κοντά στην υπάρχουσα εκκλησία. Και επειδή, σύμφωνα με την παράδοση, τα νερά της πηγής είχαν γιατρέψει πολλές ασθένειες αρρώστων που την επισκέπτονταν, ονομάστηκε μονή Ζωοδόχου Πηγής.
Μάλιστα, ο αυτοκράτορας προσερχόταν στη μονή κάθε Πέμπτη της Αναλήψεως. Επίσης, από τότε καθιερώθηκε από την Εκκλησία η γιορτή της Ζωοδόχου Πηγής, στο συγκεκριμένο ναό, που ονομαζόταν Παναγία της Πηγής, μετέπειτα η σημερινή μονή.
Στο διάβα του χρόνου, ο ναός θα ξαναχτιστεί από την Ειρήνη την Αθηναία, γύρω στο 800, ενώ ανοικοδομήθηκε για τρίτη φορά από τον αυτοκράτορα Βασίλειο τον Μακεδόνα. Στα μέσα του 10ου αιώνα ο Ρωμανός Λεκαπηνός θα ξαναχτίσει το ναό για τέταρτη φορά, μετά την πυρπόλησή του από τον αρχηγό των Βουλγάρων Συμεών.
Ο θρύλος για την Άλωση της Πόλης
Στις 29 Μαΐου του 1453, όταν έπαιρναν την Πόλη οι Τούρκοι, ένας καλόγερος της μονής τηγάνιζε εφτά ψάρια, δίπλα στο αγιασμένο νερό της πηγής, που αναβλύζει από αιώνες. Μάλιστα τα είχε τηγανίσει από τη μια πλευρά κι όταν ετοιμαζόταν να τα γυρίσει, κάποιος αδελφός του λέει πως οι Τούρκοι πήραν την Πόλη. Κι ο καλόγερος απάντησε πως θα το πιστέψει μόνο, αν τα τηγανισμένα ψάρια ζωντανέψουν. Πριν καλά ολοκληρώσει την κουβέντα του, τα ψάρια πήδησαν ζωντανά από το τηγάνι κι έπεσαν στο αγίασμα.
Ο θρύλος λέει πως εκείνα τα ψάρια που ζωντάνεψαν θα φαίνονται μισοτηγανισμένα, ώσπου να πάρουμε και πάλι την Πόλη. Τότε, θα έρθει άλλος καλόγερος και θα τ’ αποτηγανίσει.
Κατόπιν τούτου, η μονή ονομάστηκε και Βαλουκλιώτισσα ή Μπαλουκλιώτισσα, από τη λέξη balik (μπαλίκ) που στα τουρκικά σημαίνει ψάρι. Ο θρύλος αυτός εισχώρησε τόσο βαθιά στη σκέψη μου, που κάθε φορά που επισκέπτομαι τη μονή, παρατηρώ στωικά τα ψάρια, προσπαθώντας να συλλάβω το υψηλό και συνάμα σιβυλλικό νόημα του θρύλου, να πάρουμε και πάλι την Πόλη….
Η ιστορία της μονής από το 1453 έως σήμερα
Το γεγονός ότι ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Β΄ μερικά χρόνια μετά την Άλωση γκρέμισε τη μονή και με τα οικοδομικά υλικά κατασκεύασε τζαμί στον τρίτο λόφο της Πόλης δεν απομάκρυνε τους προσκυνητές, που εξακολουθούσαν να επισκέπτονται το θαυματουργό αγίασμα της μονής, που έρεε από την πηγή.
Έτσι χτίστηκε και πάλι μικρός ναός πάνω από το αγίασμα που δυστυχώς καταστράφηκε από γενιτσάρους το 1825, κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης. Πρέπει να σημειώσουμε πως τη μονή διεκδικούσαν ανέκαθεν οι Αρμένιοι, οι οποίοι γύρω στο 1732 έφτιαξαν υπόγεια σήραγγα με σκοπό να υφαρπάξουν το νερό του αγιάσματος, χωρίς όμως επιτυχία.
Το 1793 χτίστηκε μεγαλύτερος ναός με δωρεές των πιστών και η μονή με τα άφθονα εισοδήματά της συντηρούσε τρία ελληνικά νοσοκομεία της Κωνσταντινούπολης, των Επτά Πύργων, του Γαλατά και του Σταυροδρομίου.
Το 1837 επονομάστηκε Ιερά Νοσοκομειακή Μονή Ζωοδόχου Πηγής, όταν ιδρύθηκε με δική της χορηγία νέο νοσοκομείο, έξω από τα τείχη, σχετικά κοντά στη μονή.
Ο σημερινός ναός, που είναι ο πέμπτος στη σειρά ανεγέρθηκε το 1833 επί Οικουμενικού Πατριάρχη Κωνσταντίου Α΄. Το αγίασμα βρίσκεται στον υπόγειο ναό, πάνω ακριβώς από το σημείο που αναβλύζει η πηγή. Ο ναός κατά τους αιώνες 19ο και 20ο έγινε πασίγνωστος και αποτελούσε ονομαστό προσκύνημα.
Η φήμη του οφείλεται στη διάδοση της αγιογραφίας της Παναγίας Ζωοδόχου Πηγής. Μάλιστα κατά τη μεταβυζαντινή εποχή αμέτρητοι ορθόδοξοι ναοί και μονές αφιερώθηκαν στην Παναγία Ζωοδόχο Πηγή ως σύμβολο των αγώνων των Ορθοδόξων κατά των Οθωμανών, υπό την προστασία της Θεοτόκου.
Κατά τα Σεπτεμβριανά του 1955, 6 και 7 Σεπτεμβρίου, και το πογκρόμ κατά των μειονοτήτων στην Πόλη, ο ναός και τα οικήματα της μονής πυρπολήθηκαν, οι τάφοι των Οικουμενικών Πατριαρχών, που βρίσκονται στον περίβολο της μονής βανδαλίστηκαν και ο άνω των 90 ετών ιερέας της μονής, Χρύσανθος Μαντάς έχασε τη ζωή του.
Τα επόμενα χρόνια, ο ναός επισκευάστηκε επί Πατριάρχου Αθηναγόρα, ενώ η τελευταία ανακαίνιση πραγματοποιήθηκε το 1995 από τον νυν Πατριάρχη Βαρθολομαίο. Η μονή σήμερα είναι γυναίκεια και είναι στελεχωμένη από μοναχές που προέρχονται από διάφορα μοναστήρια της Ελλάδας και ορθόδοξα μοναστήρια των Βαλκανίων. Εναλλάσσονται συνήθως κάθε τρίμηνο.
Ένα όχημα στο χωροχρόνο
Περνώντας την πύλη της μονής αισθάνεσαι ότι βρίσκεσαι σ’ άλλο χωροχρόνο. Η αύρα που αποπνέει από τον πλάτανο που ορθώνεται πάνω από το ναό του αγιάσματος σε πληροφορεί, πως σε τούτο τον τόπο,
θυσιάστηκαν πολλοί για του Χριστού την πίστη την αγία. Ψυχές που ακατάπαυστα ανοικοδομούσαν συνεχώς το σπίτι της Παναγίας της Βαλουκλιώτισσας, περιποιούνταν τους τάφους των αρχιερέων και των Οικουμενικών Πατριαρχών, που αναπαύονται στο πίσω μέρος της μονής,
διέσωσαν ταφόπλακες από συλημένους τάφους Ελλήνων της Πόλης και της Καππαδοκίας και τις τοποθέτησαν στον περίβολο του ναού, δίπλα στα παρτέρια με τα λουλούδια.
Συμπίκνωση μνήμης, έλεγε το Βαλουκλή ο αείμνηστος Πατριάρχης Αθηναγόρας. Περνώντας την πύλη του οσφραίνεσαι την ακάματη ρωμιοσύνη των Θερμοπυλών, που δε σκύβει το κεφάλι στην υποταγή. Βγαίνοντας από τη μονή, μερικά μέτρα παρακάτω βρίσκεται το ρωμαίικο νεκροταφείο, το Α΄ νεκροταφείο Ορθοδόξων Βαλουκλή.
Κάποιοι τάφοι περιποιημένοι και κάποιοι ξεχασμένοι κι αραχνιασμένοι, σα να μην υπάρχουν επίγονοι να τους επισκεφθούν. Σ’ έναν τέτοιο τάφο, άναψα ένα κερί. Φεύγοντας είδα την κόνα Λωξάντρα με το μποχτσαδάκι της στο χέρι, γεμάτο ντολμαδάκια και παστουρμά και το μισογάλονο αγίασμα της Μπαλουκλιώτισσας, δίπλα στους τάφους των προγόνων της, να τους λέει τα χαμπέρια από την οικογένεια, ενώ ο ουρανός αχνογελούσε…
Θωμαΐς Κιζιρίδου
