Ο ιερός ναός του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης, που είναι κτισμένος στον τόπο αθλήσεως του Αγίου, έχει ως θεμέλιό του το αίμα του Μεγαλομάρτυρος Δημητρίου, του πρώην Ρωμαίου Χιλίαρχου που ασπάστηκε τη νέα θρησκεία, υπηρέτησε τους άπορους συμπολίτες του, διδάσκοντας για τον Ιησού, συνελήφθη και μαρτύρησε τα χρόνια του αυτοκράτορα Διοκλητιανού.
Εκτός από ένα σημαντικό σημείο αναφοράς της Θεσσαλονίκης, αποτελεί και ένα από τα σημαντικότερα προσκυνήματα του ορθόδοξου κόσμου. Είναι η πιο παλιά πρωτοχριστιανική εκκλησία στην Ευρώπη.
Αποτελεί ταυτόχρονα και την πιο μεγάλη και σημαντικότερη εκκλησία της Θεσσαλονίκης και είναι αφιερωμένη στον προστάτη Άγιo της. Ο ζωγραφικός και γλυπτικός διάκοσμος της Βασιλικής του Αγίου Δημητρίου, που αντιπροσωπεύεται από έργα διαφόρων περιόδων της βυζαντινής τέχνης, με ψηφιδωτά και αγιογραφίες που διασώθηκαν, αποτελούν τις απτές μαρτυρίες της ιστορικής διαδρομής του ναού στο διάβα των αιώνων, γεγονός που κατατάσσει το ναό στη Λίστα των Πολιτιστικών Θησαυρών της Ανθρωπότητας της UNESCO.
Ο Άγιος Δημήτριος
Ο Άγιος Δημήτριος γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη, γύρω στο 280 μ. Χ, όπου και μαρτύρησε κατά τον μεγάλο διωγμό του Διοκλητιανού.
Σε νεαρή ηλικία κατατάχθηκε στο ρωμαϊκό στρατό και έφτασε ως το βαθμό του χιλίαρχου, σε ηλικία μόλις 22 ετών. Η φιλομάθεια, αλλά και η ερευνητική φύση του να ανακαλύψει την Αλήθεια, τον οδήγησε στην χριστιανική πίστη, της οποίας έγινε ένθερμος κήρυκας, χωρίς να κρύβεται. Έτσι, σχημάτισε έναν αριθμό μαθητών, που τους δίδασκε την Αγία Γραφή στις υπόγειες στοές, κοντά στα δημόσια λουτρά της πόλης. Συνελήφθη κατά τη διάρκεια μιας τέτοιας συνάθροισης και οδηγήθηκε ενώπιον του αυτοκράτορα Μαξιμιανού, που προσωρινά κατοικούσε στη Θεσσαλονίκη. Ομολόγησε με θάρρος την πίστη του στον Χριστό ενώπιον του αυτοκράτορος, φυλακίστηκε και θανατώθηκε με λογχισμούς, το 303μ.Χ.
Ο Δημήτριος τάφηκε στον τόπο του μαρτυρίου του, όπου αργότερα χτίστηκε περικαλλής ναός. Από τον τάφο του ανέβλυζε μύρο, εξού και η ονομασία μυροβλύτης.
Τα αναρίθμητα θαύματά του αποτελούν τεκμήρια της αγάπης του Αγίου για την πόλη της Θεσσαλονίκης. Ως ακοίμητος φρουρός και προστάτης της πόλης, αγωνίζεται μαζί με το λαό εναντίον των Σλάβων, Αβάρων, Αράβων, Νορμανδών, Φράγκων, Τούρκων και άλλων βαρβάρων. Ακόμη και η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τον ελληνικό στρατό πραγματώθηκε ανήμερα της εορτής του, 26 Οκτωβρίου 1912, γεγονός που θεωρήθηκε θαύμα. Γι’ αυτό και ο Άγιος Δημήτριος αποκαλείται ως «Σωσίπολις και Σωσίπατρις» Άγιος.
Ο ναός του Αγίου Δημητρίου ανά τους αιώνες
Με το διάταγμα των Μεδιολάνων του υπέγραψε ο Μ. Κωνσταντίνος το 313, οι Θεσσαλονικείς κτίζουν έναν μικρό ναΐσκο στο χώρο όπου είχε μαρτυρήσει και ενταφιαστεί, κοντά στο υπόγειο ερειπωμένου ρωμαϊκού λουτρού, δίπλα στο Στάδιο της πόλης. Ο ναός γρήγορα έγινε κέντρο λατρείας. Πλήθη πιστών συνέρρεαν, για να προσευχηθούν στον τάφο του Μεγαλομάρτυρος, αλλά και για να θεραπευτούν, από το μύρο που ανέβλυζε, από τον τάφο. Μεταξύ των προσκυνητών, ήταν και ο έπαρχος του Ιλλυρικού Λεόντιος από το Σίρμιο, ο οποίος και θεραπεύτηκε από ασθένεια που έπασχε. Από ευγνωμοσύνη προς τον Άγιο, ο Λεόντιος έκτισε στα 413 στην ίδια θέση νέο επιβλητικό ναό, Βασιλική, διατηρώντας όμως τον μικρό πρότερο ναΐσκο, εντός του κτιριακού συγκροτήματος της Κρύπτης.
Η ναός λειτουργούσε μέχρι και τα χρόνια του Αυτοκράτορα Ηρακλείου τον 7ο αιώνα και αργότερα καταστράφηκε από φωτιά. Μετά την καταστροφή του, ανάμεσα στα 628-634, χτίστηκε στη θέση του πεντάκλιτη Βασιλική από τον Επίσκοπο Ιωάννη.
Το 904 λεηλατήθηκε από τους Σαρακηνούς και λίγο αργότερα το 1185 λεηλατήθηκε ξανά από τους Νορμανδούς. Κατά τη δεύτερη λεηλασία, τα λείψανα του Αγίου μεταφέρθηκαν στην Ιταλία από μοναχούς που ήθελαν να τα διασώσουν.
Κατά τον 13ο αιώνα ο ναός επισκευάστηκε και ανακαινίστηκε. Τότε χτίστηκε και το παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου στην νοτιοανατολική πλευρά του ναού, από τον πρωτομάστορα Μιχαήλ Γλαβά Ταρχανειώτη.
Το 1493, κατά την Άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς, ο ναός λεηλατείται βάναυσα, τόσο που οι τοίχοι του έμειναν σχεδόν γυμνοί. Τότε, μετατράπηκε σε τέμενος, με το όνομα Ασημιέ Τζαμί, επί σουλτάνου Βαγιαζήτ Β΄ και παρέμεινε στην κατάσταση αυτή έως την απελευθέρωση της πόλης, το 1912. Η μεγάλη πυρκαγιά της 5ης και 6ης Αυγούστου του 1917 στη Θεσσαλονίκη, αποτέφρωσε τα δύο τρίτα της πόλης και σχεδόν αφάνισε το ναό.
Αναστηλώθηκε όμως και παραδόθηκε στους πιστούς στις 26 Οκτωβρίου του 1949, την ημέρα της γιορτής του Αγίου.
Το 1978 τα λείψανα του Αγίου επέστρεψαν από το αβαείο του Αγίου Λαυρεντίου στο Κάμπο της Ιταλίας και τοποθετήθηκαν σε μια αργυρή λάρνακα, όπου φυλάσσονται ως σήμερα.
Ο ναός του Αγίου Δημητρίου, σήμερα, ένα χριστιανικό μνημείο τέχνης
Η σημερινή μορφή της Βασιλικής του Αγίου Δημητρίου είναι του 7ου αιώνος.
https://vimeo.com/638825608
Αρχιτεκτονικά, ο ναός του Αγίου Δημητρίου ανήκει στον τύπο της πεντάκλιτης Βασιλικής με εγκάρσιο κλίτος και υπερώα (γυναικωνίτη). Για την κατασκευή της Βασιλικής χρησιμοποιήθηκαν διαφόρων τύπων κιονόκρανα του 5ου και 6ου αιώνα, πολλά από τα οποία σήμερα είναι σύγχρονα αντίγραφα, όπως και το σημερινό τέμπλο, μιας και στην πυρκαγιά του 1917 καταστράφηκε το πρωτότυπο.
Η Βασιλική χωρίζεται σε πέντε κλίτη ή στοές. Το μεσαίο κλίτος χωρίζεται από τα υπόλοιπα με οκτώ πράσινους, δώδεκα λευκούς κίονες και τέσσερις πεσσούς, που κοσμούνται με κιονόκρανα, διακοσμημένα ποικιλοτρόπως, όπως με ακανθώδη σχήματα, με κεφαλές κριών, αετών και πολλά άλλα σχέδια, που μας διασώζουν μια χριστιανική τέχνη απαράμιλλης αισθητικής.
Επίσης ξεχωρίζουν τα εννέα ιδιαίτερα ψηφιδωτά, που βρίσκονται στους πεσσούς, τετράγωνοι κίονες, του ιερού Βήματος, αλλά και στον δυτικό τοίχο και χρονολογούνται τον 6ο και 7ο αιώνα.
(φωτ.: Θ. Κιζιρίδου)
Επίσης σώζονται και αρκετές τοιχογραφίες που χρονολογούνται από τον 8ο αιώνα.
Οι τοιχογραφίες του Ιερού Βήματος είναι σύγχρονες.
Γύρω στα 1481, στη βορειοδυτική γωνία του κεντρικού κλίτους, τοποθετήθηκε ο αναγεννησιακού ρυθμού μαρμάρινος τάφος του Λουκά Σπαντούνη, άρχοντα της Θεσσαλονίκης. Από τότε που κυριεύτηκε η Θεσσαλονίκη από τους Τούρκους, πλήρωνε βαρύτατο φόρο στους Τούρκους, ώστε να παραμένει ο ναός ανοικτός στη διάθεση των Θεσσαλονικέων. Κάτω από τον τάφο του υπάρχει επίσης επιτοίχια επιγραφή, με είκοσι δυο ελληνικούς ιαμβικούς στίχους προς τιμήν του.
Η Κρύπτη, που συνδέεται άμεσα με την φυλάκιση και το μαρτύριο του Αγίου Δημητρίου, βρίσκεται κάτω από το ιερό βήμα του ναού. Ανακαλύφθηκε το 1917, όταν καταστράφηκε από τη μεγάλη πυρκαγιά ο ναός και υποχώρησε το έδαφος. Η είσοδος της Κρύπτης βρίσκεται δίπλα από τον δεξιό πεσσό του ιερού βήματος Πρόκειται για το ανατολικό τμήμα του μεγάλου ρωμαϊκού λουτρού που βρισκόταν κοντά στην αγορά και το στάδιο για την εξυπηρέτηση των αθλητών. Το μαρμάρινο κιβώριο που βρίσκεται στο κέντρο της Κρύπτης και είναι έργο της βυζαντινής εποχής, είναι το σημείο όπου έρρεε το αγίασμα και το μύρο.
https://vimeo.com/638825731
Σήμερα η κρύπτη είναι εκθεσιακός χώρος. με δείγματα τέχνης από τη γλυπτική διακόσμηση του ναού, κατά τις διάφορες φάσεις της ιστορίας του.
Το φρέαρ του αγιάσματος βρίσκεται στον αριστερό πεσσό του ιερού βήματος.
Το μαρμάρινο κιβώριο που το σκεπάζει είναι μεταγενέστερο. Αποτέλεσε τον πρώτο τάφο του Αγίου Δημητρίου, μέσα στο όποιο τοποθέτησαν οι πιστοί το σώμα του Αγίου, για να εξαφανιστεί από τους ειδωλολάτρες. Από τότε αναβλύζει συνεχώς αγίασμα, που μεταφερόταν με ειδικούς αγωγούς σε μαρμάρινες λεκάνες της Κρύπτης, μέχρι που εμφανίστηκε το μύρο του Αγίου.
Σήμερα το αγίασμα, οι πιστοί το παραλαμβάνουν από ειδική μαρμάρινη κρήνη, που βρίσκεται αριστερά του φρέατος.
https://vimeo.com/638825859
Το παρεκκλήσιο του τάφου βρίσκεται αριστερά, αμέσως μετά το νάρθηκα του ναού.
https://vimeo.com/638826064
Εδώ μεταφέρθηκε ο τάφος του Αγίου, όταν ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί, ενώ αρχικά βρισκόταν κάτω από την Αγία Τράπεζα. Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας όσοι χριστιανοί ήθελαν να προσκυνήσουν, έπρεπε να πληρώσουν, για να τους επιτραπεί η είσοδος. Σχεδόν δίπλα βρίσκεται το μαρμάρινο Κιβώριο, εντός του οποίου υπάρχει η περικαλλής αργυρά λάρνακα με τα χαριτόβρυτα λείψανα του Αγίου Δημητρίου.
https://vimeo.com/638826143
Επίσης στο ναό φυλάσσεται το λείψανο του Άγιου Γρηγορίου Καλλίδη, καθώς και της Αγίας Ανυσίας.
Κλείνοντας θα μπορούσαμε να πούμε, πως η Βασιλική του Αγίου Δημητρίου, στο διάβα των αιώνων, με τη βοήθεια και προάσπιση του Αγίου, κατάφερε να επιβιώσει από σεισμούς, πυρκαγιές, επιδρομές, βανδαλισμούς, επεμβάσεις και αναστηλώσεις και να αποτελεί ένα θεσπέσιο κτίσμα θαυμαστής μορφολογίας.
Αποτελεί δε, μια πολύτιμη παρακαταθήκη, όχι μόνο για τον πληθυσμό της Θεσσαλονίκης, αλλά για όλο τον ορθόδοξο κόσμο.
https://vimeo.com/638826286
Θωμαΐς Κιζιρίδου
