Το χρονικό της Γενοκτονίας του ποντιακού ελληνισμού, 1908-1923

Το 1994 η Βουλή των Ελλήνων έλαβε ομοφώνως την απόφαση να ορίσει τη 19η Μαΐου ως Ημέρα Μνήμης για τη Γενοκτονία των Ελλήνων στον μικρασιατικό Πόντο. Η επιλογή της συγκεκριμένης ημερομηνίας οφείλεται σε ένα σημαντικό ιστορικό γεγονός, που σφράγισε τη μοίρα των χριστιανικών πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Στις 19 Μαΐου 1919, μετά το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, ο Μουσταφά Κεμάλ αποβιβάστηκε στη Σαμψούντα, αυτονομήθηκε από την επίσημη οθωμανική κυβέρνηση και οργάνωσε τις παλιές εθνικιστικές συμμορίες οι οποίες βαρύνονταν με την εξόντωση των Ελλήνων, των Ασσυροχαλδαίων και των Αρμενίων κατά την περίοδο του πολέμου (1914-1922).

Στόχος του ήταν η ανατροπή των μεταπολεμικών πολιτικών διευθετήσεων.

Η πορεία του Μουσταφά Κεμάλ που ξεκίνησε το 1919 από τη Σαμψούντα, κατέληξε λίγα χρόνια μετά στη Σμύρνη, στη συντριβή των Ελλήνων στο μικρασιατικό μέτωπο και στο ολοκαύτωμα της Ιωνίας το Σεπτέμβριο του 1922.

1908 Κίνημα Νεότουρκων στην οθωμανική Θεσσαλονίκη. Οι στρατιωτικοί εθνικιστές καταλαμβάνουν την εξουσία και υποβαθμίζουν την παραδοσιακή (υπερεθνική και μουσουλμανική) οθωμανική εξουσία του σουλτάνου. Το νεοτουρκικό-παντουρκιστικό κίνημα στοχεύει στη δημιουργία μιας νέας αυτοκρατορίας καθαρά τουρκικής, απαλλαγμένης από κάθε άλλη εθνική ομάδα.
1910 Οι Νεότουρκοι λαμβάνουν αυταρχικά, κατασταλτικά μέτρα κατά των χριστιανικών κοινοτήτων της αυτοκρατορίας.
1911 Τον Οκτώβριο αποφασίζεται και επισήμως στην οθωμανική Θεσσαλονίκη, σε συνέδριο του νεοτουρκικού Κομιτάτου «Ένωσις και Πρόοδος», η εξόντωση ή η αφομοίωση διά της βίας των χριστιανικών πληθυσμών.
1912 Η αυταρχική αντιμειονοτική πολιτική των Νεότουρκων συσπειρώνει τα έως τότε εχθρικά και ανταγωνιζόμενα μεταξύ τους χριστιανικά κράτη της Βαλκανικής, με αποτέλεσμα τη συντριβή των Οθωμανών κατά τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο και την απώλεια μεγάλου μέρους των ευρωπαϊκών εδαφών.
1913 Οι Νεότουρκοι οργανώνουν το «Γραφείο Εγκατάστασης Φυλών και Μεταναστών» με στόχο την εκτόπιση των μη μουσουλμανικών πληθυσμών. Παράλληλα δημιουργούν έναν παρακρατικό ένοπλο μηχανισμό (Teskilat i-mahsusa) για την υλοποίηση των βίαιων αποφάσεων.
1914 Τον Απρίλιο του 1914 πραγματοποιούνται οι πρώτες μαζικές διώξεις κατά των Ελλήνων στην Ανατολική Θράκη. Τον Μάιο διατυπώνεται (χωρίς επιτυχία) στην ελληνική κυβέρνηση η πρόταση περί ανταλλαγής πληθυσμών. Τον Ιούνιο ξεκινά το πογκρόμ κατά των Ελλήνων στη Δυτική Μικρά Ασία με αποκορύφωμα την καταστροφή της ιωνικής Φώκαιας. Παράλληλα περιορίζεται η δυνατότητα των χριστιανικών πληθυσμών στην αγορά εργασίας, εντείνονται οι διώξεις και οι εσωτερικές εκτοπίσεις, ενώ οι στρατεύσιμοι αποστέλλονται σε τάγματα καταναγκαστικής εργασίας.

Θεωρείται ότι τότε ξεκίνησε η πρώτη φάση της Γενοκτονίας που διήρκεσε μέχρι το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, με δεκάδες χιλιάδες θύματα από τον άμαχο πληθυσμό.

1915 Οι ήττες των Νεότουρκων στο ανατολικό μέτωπο από τους Ρώσους επέσπευσαν τις αποφάσεις τους για τη Γενοκτονία των Αρμενίων, η οποία άρχισε τον Απρίλιο και περατώθηκε εντός λίγων μηνών με εκατοντάδες χιλιάδες θύματα. Την ίδια εποχή η μοναρχική κυβέρνηση της Ελλάδας, ακολουθώντας φιλογερμανική πολιτική καθ’ υπόδειξιν του Ιωάννη Μεταξά, απέχει από τις προσπάθειες των Συμμάχων να κατανικήσουν τους Νεότουρκους και να επισπεύσουν το τέλος του πολέμου.
1916 Αρχίζει η Γενοκτονία στις περιοχές του δυτικού Πόντου, ενώ ο ρωσικός στρατός καταλαμβάνει τον ανατολικό Πόντο και δημιουργεί την υπό ρωσικό έλεγχο Προσωρινή Κυβέρνηση της Τραπεζούντας.
1917 Η πολιτική της εθνικής εκκαθάρισης συνεχίζεται έως το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου και τη συνθηκολόγηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η Ελλάδα εισέρχεται στον πόλεμο στο πλευρό των Συμμάχων μετά την άνοδο του βενιζελικού χώρου στην εξουσία.
1918 Μετά την μπολσεβικική επανάσταση και τη Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ (Φεβρουάριος), οι Ρώσοι εγκαταλείπουν τις περιοχές του ανατολικού Πόντου και του Καυκάσου (Καρς και Αρνταχάν). Δεκάδες χιλιάδες Έλληνες και Αρμένιοι καταφεύγουν ως πρόσφυγες στις ρωσικές περιοχές. Τον Οκτώβριο οι Νεότουρκοι παραδίδονται στους Συμμάχους και ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος τελειώνει.

Το Οικουμενικό Πατριαρχείο υπολογίζει ότι σε όλη την έκταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας περισσότεροι από 400.000 Έλληνες υποχρεώθηκαν να μετακινηθούν, ενώ δεκάδες χιλιάδες έχασαν τη ζωή τους.

1919 Οι πρόσφυγες από Πόντο, Ιωνία, Ανατολική Θράκη αρχίζουν να επιστρέφουν στις πατρίδες τους ελπίζοντας στην πολιτική και κοινωνική χειραφέτησή τους. Τον Μάιο αποβιβάζεται ο ελληνικός στρατός στη Σμύρνη εκ μέρους των Συμμάχων, ενώ την ίδια περίοδο αυτονομείται ο Oθωμανός αξιωματικός Μουσταφά Κεμάλ και προσπαθεί να συγκροτήσει τον εθνικιστικό στρατό του στην Ανατολία. Την ίδια εποχή το ποντιακό αντάρτικο προσπαθεί να εδραιώσει τη θέση του στον Πόντο.
1920 Οι συνομιλίες στα Συνέδρια Ειρήνης καταλήγουν στην απόδοση του σαντζακίου Σμύρνης στην Ελλάδα υπό όρους, και στην άμεση ένωση της Ανατολικής Θράκης. Ο Πόντος εξαιρείται των ρυθμίσεων. Η Συνθήκη των Σεβρών (Αύγουστος), που επιβεβαιώνει τα κέρδη της ελληνικής πλευράς, ρυθμίζει τα της ηττημένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και αποτελεί την αντίστοιχη της Συνθήκης των Βερσαλλιών. Ο Μουσταφά Κεμάλ αναπτύσσεται και συνεργάζεται με τις παλιές παρακρατικές ακροδεξιές νεοτουρκικές ομάδες, οι οποίες ξεκινούν και πάλι τη Γενοκτονία κατά των ελληνικών πληθυσμών από την περιοχή της Βιθυνίας. Με τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920 οι αντιβενιζελικοί ανεβαίνουν και πάλι στην εξουσία με αντιπολεμικά συνθήματα, ενώ είχε δημιουργηθεί προεκλογικά ένα μεγάλο αντιπολεμικό βασιλοκομμουνιστικό μέτωπο που υπονόμευε την πολεμική προσπάθεια.

Το βενιζελικό σχέδιο, για κοινή ελληνοβρετανική δράση κατά των κεμαλικών και για ένταξη της περιοχής του Πόντου στην πολεμική προσπάθεια, εγκαταλείπεται. Τον Δεκέμβριο οι κεμαλικοί σε συντονισμό με τους Μπολσεβίκους συντρίβουν το αρμενικό κίνημα.

1921 Από την άνοιξη του 1921 αρχίζουν οι μαζικές βίαιες μετακινήσεις του ελληνικού πληθυσμού του Πόντου στο εσωτερικό. Όσοι επιβιώνουν καταλήγουν τελικά στις υπό γαλλικό έλεγχο χώρες Συρία και Λίβανο. Στο μικρασιατικό μέτωπο παρατηρείται ενίσχυση του κεμαλικού στρατού από τους Μπολσεβίκους, τους Ιταλούς και τους Γάλλους. Η αποτυχημένη εκστρατεία προς την Άγκυρα (Αύγουστος) υπήρξε η πρώτη σημαντική ήττα.
1922 Ο ελληνικός στρατός καθηλώθηκε στις όχθες του Σαγγάριου ποταμού, ενώ οι μοναρχικές κυβερνήσεις επιζητούσαν διπλωματική παρέμβαση για απαγκίστρωση της Ελλάδας από τη Μικρά Ασία. Τον Ιούλιο ψηφίστηκε ομόφωνα ο νόμος 2870/1922, που έφερε στη Βουλή η κυβέρνηση του Λαϊκού Κόμματος. Με το νόμο αυτόν απαγορευόταν η έξοδος από τη Μικρά Ασία των Ελλήνων και των Αρμενίων χωρίς την άδεια των συμμαχικών Αρχών. Τον Αύγουστο εκδηλώθηκε μεγάλη τουρκική αντεπίθεση. Ο ελληνικός στρατός συνετρίβη και αποχώρησε από τη Μικρά Ασία εγκαταλείποντας τον άμαχο πληθυσμό στο έλεος των νικητών. Αρχίζουν τον Νοέμβριο στη Λοζάνη οι συνομιλίες μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων.
1923 Στις 30 Ιανουαρίου υπογράφεται από τις αντιπροσωπείες Ελλάδας και Τουρκίας η σύμβαση για την υποχρεωτική ανταλλαγή προσώπων και περιουσιών. Το πρωτόκολλο της σύμβασης για την ανταλλαγή των πληθυσμών ενσωματώθηκε στην τελική συνθήκη και υπογράφηκε από όλα τα συμβαλλόμενα μέρη στις 24 Ιουνίου του 1923. Η Συνθήκη της Λοζάνης, που αντικατέστησε τη Συνθήκη των Σεβρών, ρύθμιζε το σύνολο των θεμάτων που ήταν σε εκκρεμότητα, τόσο των ελληνοτουρκικών όσο και αυτών που σχετίζονταν με τη χρήση των Στενών και τον διακανονισμό οικονομικών και δημοσιονομικών διαφορών κάποιων κρατών με την κεμαλική Τουρκία.

Βλάσης Αγτζίδης