Η Τουρκάλα ερευνήτρια της Iστορίας Αϊσέ Χιουρ* παρουσιάζει ένα ανθρώπινο δράμα της τελευταίας περιόδου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ίσως άγνωστο σε πολλούς από τους σύγχρονους συμπατριώτες της, όμως τόσο γνωστό στα μόνιμα θύματα της τουρκικής θηριωδίας, Έλληνες και Αρμενίους.
Υπεύθυνοι για την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την ήττα στους Βαλκανικούς Πολέμους θεωρήθηκαν κυρίως οι μη μουσουλμανικοί πληθυσμοί. Έτσι, στις 22 Μαΐου 1914, με έκτακτο νόμο, εκλήθησαν να παρουσιαστούν στον οθωμανικό στρατό όλοι οι άρρενες που έμειναν εκτός της οσμανικής οικογένειας. Όμως πολύ λίγοι από τους μη μουσουλμάνους μπόρεσαν να κάνουν φυσιολογική στρατιωτική θητεία. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς υπηρέτησαν σε μονάδες των μετόπισθεν, που ονομάσθηκαν amele taburlari (οι γεζίντι εξαιρέθηκαν του μέτρου αυτού, πληρώνοντας ως αντίτιμο το ποσόν των 1.500 λιρών Τουρκίας).
Και δεν κλήθηκαν να υπηρετήσουν στις μάχιμες μονάδες, επειδή για τους Νεότουρκους οι μη μουσουλμάνοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας δεν θεωρούνταν «πολίτες», αλλά «εσωτερικοί εχθροί».
Μάλιστα, για τον Κουστσούμπασι Εσρέφ, αρχηγό της μυστικής υπηρεσίας των Νεοτούρκων (Teşkilat-ı Mahsusa), οι μη μουσουλμάνοι ήταν «εσωτερικά καρκινώματα».
Τα αμελέ ταμπουρού ήταν στρατιωτικές μονάδες που δεν διέθεταν οπλισμό και συγκροτήθηκαν όχι για να πολεμήσουν τον εχθρό στο μέτωπο, αλλά δραστηριοποιούνταν στα μετόπισθεν για να παρέχουν υπηρεσίες και υποστήριξη διοικητικής μέριμνας στις μάχιμες μονάδες. Υπήρχαν επίσης Τάγματα Εργασίας Γυναικών (Kadin Amele Taburlari), που αποτελούνταν κυρίως από χωρικές, Τάγματα Αιχμαλώτων (Usera Taburlari) και τάγματα που επανδρώνονταν από εργάτες επί πληρωμή.
Την περίοδο εκείνη ο οθωμανικός στρατός αποτελούνταν από 726.000 μάχιμους στρατιώτες, ενώ δεν υπάρχουν στοιχεία για εκείνους που υπηρετούσαν στα τάγματα εργασίας. Σύμφωνα με υπολογισμούς, στρατολογήθηκαν στα τάγματα εργασίας περί τα 100.000 άτομα.
Μερικά στοιχεία που μπορέσαμε να μάθουμε από την επίσημη αλληλογραφία της εποχής είναι τα εξής:
- Σε μέρος των ταγμάτων εργασίας της 1ης Στρατιάς υπηρετούσαν 4.811 μουσουλμάνοι, 11.939 Ρωμιοί, 7.318 Αρμένιοι και 1.671 Εβραίοι. Σε μέρος του δυναμολογίου της Στρατιωτικής Διοίκησης Μετόπισθεν Χαλεπίου υπάγονταν τα 1ο, 2ο και 3ο Τάγματα Εργασίας, και των Ταγμάτων Εργασίας Αντέπ (Antep), Κιουτάχειας (Kütahya), Χαλεπίου, Νεάπολης (Nevşehir), Ντενιζλί (Denizli) και Αϊδινίου ο συσχετισμός ήταν ο ακόλουθος: 1.872 μουσουλμάνοι, 1.494 Ρωμιοί, 664 Αρμένιοι και 175 Εβραίοι.
- Σε μέρος του δυναμολογίου των ταγμάτων εργασίας του 9ου Σώματος Στρατού ο συσχετισμός ήταν ο ακόλουθος: Επί συνολικού αριθμού 6.172 ατόμων οι 4.869 ήταν Αρμένιοι και οι 1.199 ήταν Ρωμιοί.
- Στα τάγματα εργασίας Μαγνησίας, Βουρλών, Μπουρνόβα, Αττάλειας, Μενεμένης, Νυμφαίου, Σμύρνης και Φώκαιας υπηρετούσαν 2.672 μουσουλμάνοι, 5.872 Αρμένιοι, 1.135 Ρωμιοί και εβραίοι. Στο τάγμα εργασίας Προύσας υπηρετούσαν μόνο 500 εβραίοι.
- Σε ορισμένα τάγματα εργασίας υπηρετούσαν μόνον Ρωμιοί ή μόνο Αρμένιοι, ενώ υπήρχαν και τάγματα με Αρμένιους και Ρωμιούς.
Εργάτες δούλοι
Στα τάγματα εργασίας δεν υπηρετούσαν μόνο αμόρφωτοι άνθρωποι, αλλά και γιατροί, φαρμακοποιοί, μηχανικοί και άλλα μορφωμένα άτομα διαφόρων επαγγελμάτων. Δινόταν βαρύτητα σε τεχνικά επαγγέλματα, κυρίως σιδηρουργούς, ξυλουργούς, πετράδες, κτίστες κτλ.
Οι «στρατιώτες» αυτοί ήταν υποχρεωμένοι να εργάζονται στις διανοίξεις δρόμων, κατασκευές γεφυρών, καναλιών, διωρύγων, σιδηροδρομικών γραμμών, στο σπάσιμο πέτρας στα λατομεία, στις εκχιονίσεις δρόμων, στις διανοίξεις τάφων, στην εξόρυξη κάρβουνου, θείου και αλατιού, στην υλοτομία, στο θέρισμα δημητριακών, στην καταπολέμηση της ακρίδας, στη συλλογή φλαμουριού, στην παραγωγή παστουρμά και σε μια σειρά άλλες εργασίες.
Φυσικά, δεν είναι δύσκολο να αντιληφθεί κανείς την κατάσταση στρατωνισμού και διαβίωσης στα τάγματα εργασίας. Τη στιγμή που ακόμα και στις μάχιμες μονάδες οι συνθήκες διαβίωσης ήταν πολύ κακές, μπορεί να αντιληφθεί κανείς τι συνέβαινε στα τάγματα εργασίας.
Το νερό, τα τρόφιμα, τα φαγητά, η θέρμανση και τα υλικά καθαριότητας ήταν πολύ περιορισμένα ή δεν υπήρχαν καθόλου. Οι στρατιώτες τις περισσότερες φορές δεν έβρισκαν ούτε μια κουβέρτα να σκεπαστούν και κοιμούνταν σε άθλιες παράγκες ή στην ύπαιθρο.
Η χολέρα, ο εξανθηματικός τύφος, η φυματίωση, η δυσεντερία, η σύφιλη και όλες οι ασθένειες της εποχής θέριζαν τους «στρατιώτες» που υπηρετούσαν στα τάγματα εργασίας. Σε ορισμένες περιπτώσεις, μάλιστα, η κατάσταση ήταν τόσο τραγική που είχαν συγκροτηθεί τάγματα ασθενούντων από την ίδια ασθένεια, όπως για παράδειγμα τάγμα συφιλιδικών.
Λαμβανομένου υπόψη του ποσοστού των μη μουσουλμάνων στο σύνολο του πληθυσμού, δημιουργούνται σοβαρές αμφιβολίες για το κατά πόσο τα τάγματα εργασίας συγκροτήθηκαν για να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους οι άνθρωποι αυτοί στο κράτος. Αυτό που αντιλαμβάνεται κανείς, είναι ότι τα τάγματα εργασίας συγκροτήθηκαν για να τους κρατήσουν μακριά από το μέτωπο και στο διάστημα αυτό να τους εκμεταλλευτούν μέχρι το μεδούλι.
Ο πρέσβης των ΗΠΑ στην Τουρκία την περίοδο εκείνη, Χένρι Μοργκεντάου, γράφει:
«Τους είχαν μετατρέψει σε εργάτες διάνοιξης δρόμων και σε μεταφορικά ζώα. Ήταν υποχρεωμένοι να κουβαλούν στις πλάτες τους όλα τα εφόδια του στρατού, και όσο κουβαλούσαν το βαρύ τους φορτίο, υπέφεραν από το μαστίγιο και από τις ξιφολόγχες των Τούρκων».
Ο ίδιος αναφέρει περιστατικά στα οποία οι μη μουσουλμάνοι στήνονταν στη σειρά και εκτελούνταν ανά 50 και 100 άτομα από τους Τούρκους.
Αυτά ήταν, αν και όχι οι μοναδικές, οι κύριες αιτίες για τις οποίες οι μη μουσουλμάνοι απέφευγαν τη στράτευσή τους στον οθωμανικό στρατό. Μετά από έναν χρόνο, αυτοί οι νέοι, που τους κρατούσαν μακριά από τον οθωμανικό στρατό επί έξι αιώνες, συμμετείχαν σε εξεγέρσεις όπως αυτή του Ζεϊτούν (Zeytun) και θεωρήθηκαν μαζικά από τον «κυρίαρχο λαό» ως «προδότες του κράτους».
*Το άρθρο της Ayse Hur δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Taraf την Κυριακή 12 Οκτωβρίου 2008. Πηγή: Εφ. Ποντιακή Γνώμη, τχ 2, Απρ. 2009.
