Ευρύτατα διαδομένος παμποντιακός χορός. Ανήκει στην ίδια κατηγορία χορών με το συρτό, το συρτομπάλο, τον καλαματιανό, χορούς δηλαδή που χορεύει η πλειονότητα των Ελλήνων και τους συναντάμε σχεδόν παντού όπου υπήρχαν ή υπάρχουν Έλληνες.
Ο ρυθμός των μελωδιών του χορού είναι εννιάσημος (9/8) και διαφέρει από τους ρυθμούς που χρησιμοποιούν οι υπόλοιποι Έλληνες (συνήθως δίσημους και επτάσημους), εκτός των Θρακιωτών, που έχουν, επίσης, ρυθμό εννιάσημο στον δικό τους συρτό συγκαθιστό.
Στις μελωδίες του χορού τραγουδιούνται δεκάδες τραγούδια και δίστιχα, που αρκετές φορές τα συναντάμε και σε άλλους χορούς (όπως στο διπάτ’, το ομάλ’ και το τίκ’).
Η διάδοση κάποιων από αυτά τα τραγούδια είναι τέτοια που ταυτίζονται με τον ίδιο το χορό, με πιο χαρακτηριστικό από όλα το τραγούδι «Λάχανα», γνωστό τραγούδι της περιοχής Κερασούντας, που σε αρκετές περιοχές δίνει το όνομά του στο χορό.
Οι ονομασίες που βρίσκουμε σε διάφορες περιοχές του Πόντου είναι αρκετές. Έτσι, ξεκινώντας από τα ανατολικά έχουμε τσαϊνικίας στο Καρς, κοτσιχτόν ομάλ’ και φούλουρ φούλουρ σε Τραπεζούντα και Αργυρούπολη, ομάλ’ στην Κερασούντα, ομάλι(ν) στη Νικόπολη, τσαραχότ’ στο Ακ Νταγ Ματέν, διπλόν ομάλ’ στο Κιουμούς Ματέν, ικιλεμέ, κιζλάρ και αρχουλαμάς στην Πάφρα.
Το χορευτικό μοτίβο αποτελείται από δύο τριάδες βημάτων (που αν τα αναλύσουμε με βάση το ρυθμό του χορού έχουν αξίες 4/8-2/8-3/8) ή ακόμη και δύο τετράδες, όταν ο χορός γίνεται πιο ζωηρός με χαρακτηριστική άρση στο πρώτο βήμα (και με ρυθμική ανάλυση 2/8-2/8-2/8-3/8).
Ο κύκλος στη διάρκεια του χορού παραμένει ανοιχτός με κίνηση προς τα δεξιά αλλά και, συγχρόνως, μέσα (προς το κέντρο του κύκλου) και έξω – ή αλλιώς μπροστά και πίσω, εξού και η ονομασία εμπροπίσ’.
Το κράτημα των χεριών γίνεται με λυγισμένους τους αγκώνες, ενώ οι χορευτές είναι κοντά ο ένας στον άλλο. Σε κάποιες περιοχές (όπως σε χωριά της Ματσούκας) τα χέρια είναι κάτω, ενώ συνήθως, όταν ο χορός γίνεται πιο ζωηρός, μπορούν και να σηκωθούν ψηλά.
Οι διαφοροποιήσεις που εντοπίζονται από περιοχή σε περιοχή είναι αρκετές, και μερικές φορές προσδίδουν στο χορό τελείως διαφορετική χορογραφία από την προαναφερόμενη.
Οι πιο σημαντικές διαφοροποιήσεις είναι οι ακόλουθες:
Στο ομάλι(ν) της Νικόπολης (Γαράσαρης) υπάρχει πολύ μεγάλη ποικιλία στον τρόπο εκτέλεσης των βημάτων, με το σώμα να συμμετέχει ενεργά στην κίνηση. Πολλές φορές δεν γίνονται καθόλου (ή γίνονται ελάχιστα) βήματα, παρά μόνο κινήσεις ρυθμικές από όλο το σώμα, που κινείται μπροστά και πίσω.
Ο κύκλος κινείται ελάχιστα προς τα δεξιά ή προς τα αριστερά ή και καθόλου, ανάλογα με την επιθυμία του πρώτου (κάτι ανάλογο συμβαίνει και σε άλλους χορούς, βλ. γιουβαλαντούμ).
Όταν ο χορός χορεύεται με αυτό τον τρόπο, οι χορευτές έχουν συνήθως τα χέρια τους μπλεγμένα (αγκαζέ) και πιασμένα. Τα χέρια μπορούν ακόμη να είναι και κάτω, οπότε ο χορός κινείται προς το κέντρο του κύκλου με την πρώτη τριάδα βημάτων και προς τα έξω με τη δεύτερη, ή κινείται συνεχώς προς τα δεξιά· τα βήματα εδώ γίνονται πιο καθαρά και το σώμα συμμετέχει λιγότερο. Προς τα δεξιά κινείται ο χορός και όταν οι χορευτές έχουν τα χέρια σηκωμένα και εκτελούν τα βήματα πιο ζωηρά (σε τετράδες, όπως προαναφέρθηκε).
Ο χορός είναι τόσο διαδεδομένος στα χωριά της Νικόπολης ώστε είναι ένας από τους δύο (ο άλλος είναι ο καρσιλαμάς) βασικούς στο εθιμικό και στο γλέντι του γάμου. Υπάρχει μάλιστα και ειδική μελωδία που χορεύεται στο δρόμο για την εκκλησία μπροστά από τη νύφη. Ο σκοπός λέγεται «μαντιλικός», διότι ο πρωτοχορευτής κρατά απαραίτητα μαντίλι, το οποίο και κινεί ρυθμικά.
Στο τσαραχότ του Ακ Νταγ Ματέν δεν υπάρχουν βασικές διαφοροποιήσεις, εκτός ίσως από τη φιγούρα που γίνεται από τον πρωτοχορευτή ή και άλλους καλούς χορευτές μέσα στον κύκλο. Στη φιγούρα αυτή η πρώτη τριάδα βημάτων είναι ίδια, όπως περιγράφηκε πριν, στη δεύτερη όμως τα βήματα δεν ακολουθούν τη ρυθμική αγωγή της μελωδίας (είναι δηλαδή άρρυθμα!).
Το αριστερό λοιπόν πόδι σταυρώνει μπροστά από το δεξί σαν πρώτο βήμα (με αξία 2/8), κάνει το δεύτερο βήμα χωρίς να περνάει μπροστά από το δεξί (αξία 2/8), και τέλος κάνει το τελευταίο βήμα παραμένοντας μπροστά από το δεξί (με αξία 5/8). Η ονομασία του τσαραχότ προέρχεται από την κωμόπολη Τσαγράκ, στα ορεινά της Κερασούντας.
Στο διπλόν ομάλ’ του Κιουμούς Ματέν ο χορός χορεύεται γενικά ζωηρά, με τα χέρια ελαφρώς ανασηκωμένα, τα βήματα δεν διαφέρουν σε σχέση με αυτά που περιγράφηκαν για το χορό γενικά, μπορούν όμως να χορευτούν και επιτόπου. Είναι όμως μια άλλη παραλλαγή του χορού που τον διαφοροποιεί σε σχέση με το γενικό μοτίβο.
Στην παραλλαγή αυτή ο χορός έχει τρεις τριάδες βημάτων και κίνηση ανάλογη του χορού διπάτ’, δηλαδή στην πρώτη τριάδα οι χορευτές εκτελούν τα βήματα επιτόπου (με τον πρωτοχορευτή κάποιες φορές να χτυπάει τα πόδια δυνατά στο έδαφος), στη δεύτερη συγκλίνουν προς το κέντρο του κύκλου, στην τρίτη τριάδα τον ανοίγουν, κάνοντας μάλιστα και κίνηση με τα χέρια τους προς τα πίσω, ενώ στο τρίτο βήμα γίνεται άρση του δεξιού ποδιού.
Στα ικιλεμέ και αρχουλαμά της Πάφρας δεν έχουμε κάποιες διαφοροποιήσεις, εκτός ίσως του ότι χορεύονται και επιτόπου. Στο κιζλάρ (καϊτεσί) ο χορός χορεύεται μόνο επιτόπου.
Kυριάκος Mωυσίδης
Από την Εγκυκλοπαίδεια Ποντιακού Ελληνισμού
