Ο Δημήτριος Στεφ. Κουτσογιαννόπουλος ήταν ίσως ο πρώτος που έκανε μια διεξοδική μελέτη για τους ποντιακούς χορούς, από την πρώτη δεκαετία της εγκατάστασης των προσφύγων στην Ελλάδα, την οποία μάλιστα μας την παρέδωσε εν είδει συγγράμματος που εκδόθηκε από την Επιτροπή Ποντιακών Μελετών (ΕΠΜ) και από τις Εκδόσεις των Αδελφών Κυριακίδη.
Καταγράφει δεκαοκτώ ποντιακούς χορούς, εκ των οποίων έξι συνοδεύονται με τραγούδι και δώδεκα χορεύονται άνευ τραγουδιού.
Οι ποντιακοί χοροί είναι:
1. Μονός σε ρυθμό δίσημο (συνοδεύεται με τραγούδι)
2. Τρυγόνας σε ρυθμό δίσημο (συνοδεύεται με τραγούδι)
3. Κοτσαγγέλ’ σε ρυθμό δίσημο (συνοδεύεται με τραγούδι)
4. Μητερίτσα σε ρυθμό δίσημο (συνοδεύεται με τραγούδι)
5. Τρομαχτόν σε ρυθμό δίσημο (άνευ τραγουδιού)
6. Ομάλ’ Καρς σε ρυθμό δίσημο (άνευ τραγουδιού)
7. Κότσαρι σε ρυθμό δίσημο (άνευ τραγουδιού)
8. Μόντσονος σε ρυθμό δίσημο (άνευ τραγουδιού)
9. Χαιρεαννίτσα σε ρυθμό δίσημο (άνευ τραγουδιού)
10. Κότσ’ σε ρυθμό δίσημο (άνευ τραγουδιού)
11. Μηλίτσα σε ρυθμό δίσημο (συνοδεύεται με τραγούδι)
12. Λατσίνας σε ρυθμό τρίσημο (άνευ τραγουδιού)
13. Πατούλας σε ρυθμό εννεάσημο (συνοδεύεται με τραγούδι)
14. Ομάλ’ Τραπεζούντος σε ρυθμό εννεάσημο (συνοδεύεται με τραγούδι)
15. Ομάλ’ Νικοπόλεως σε ρυθμό εννεάσημο (άνευ τραγουδιού)
16. Εμπροπίσ’ σε ρυθμό εννεάσημο (άνευ τραγουδιού)
17. Σέρα-Χορός σε ρυθμό δίσημο (άνευ τραγουδιού)
18. Πιτσάκ-ωίν σε ρυθμό δίσημο (άνευ τραγουδιού).
Πώς χορεύονταν οι χοροί στον Πόντο
Το Τρομαχτόν, το Κότσ’, ο Λατσίνας και ο Σέρα χορεύονταν με τα χέρια υψωμένα. Στους χορούς Κότσαρι και Πατούλας οι χορευτές κρατούνταν από τους ώμους ενώ στους άλλους χορούς οι χορευτές κρατούνταν από τα χέρια.
Ποιοι χοροί είναι κυκλικοί
Όλοι οι ποντιακοί χοροί είναι κυκλικοί εκτός των χορών Κοτσαγγέλ’, Κόισ’ ή Χαιρεαννίτσα, Λατσίνας, Εμπροπίσ’ και Σέρα.
Ποιοι χοροί χορεύονται από άνδρες και ποιοι από γυναίκες
Όλοι οι ποντιακοί χοροί χορεύονται από άνδρες και γυναίκες, εκτός των χορών Τρομαχτόν, Λατσίνας και Σέρα, τους οποίους χορεύουν μόνον άνδρες. Οι γυναίκες χορεύουν κατά προτίμηση τους χορούς Μονός, Ομάλ’, Τρυγόνας, Ομάλ’ Καρς και Πατούλας.
Εκτέλεση ποντιακών χορών
Στις συγκεντρώσεις και τις γιορτές τους, οι Πόντιοι χόρευαν στον Πόντο ως επί το πλείστον τους χορούς Μονό και Ομάλ’. Τους χορούς αυτούς συνόδευαν διάφορα τραγούδια (ηρωικά, ερωτικά, νοσταλγικά).
Ο εκάστοτε τραγουδιστής τραγουδούσε τον πρώτο στίχο του διστίχου, τον οποίον επαναλάμβαναν έπειτα όλοι οι άλλοι χορευτές. Κατόπιν αυτός τραγουδούσε τον δεύτερο στίχο, ο οποίος επαναλαμβανόταν από τους άλλους χορευτές. Και όλοι παρακολουθούσαν με προσοχή το τραγούδι και το περιεχόμενό του. Οι χοροί αυτοί χορεύονταν σεμνά, χωρίς θόρυβο. Επικρατούσε σε αυτούς σεμνότητα, σοβαρότητα και ευγένεια. Στους χορούς Τρυγόνα, Πατούλας και Μητερίτσα, επικρατούσαν η ευθυμία και η χαρά.
Η σφραγίδα της λεβεντιάς όμως υπήρχε στους χορούς Τρομαχτόν, Κότσ’ και Λατσίνας, και προπάντων στο Σέρα-Χορόν, που αποτελεί το κορύφωμα όλων των ποντιακών χορών.
Λουκιανός: «Γυμνασίων το κάλλιστον άμα και ευρυθμότατον»
Ο λυράρης συνοδεύει τους ποντιακούς χορούς με την τρίχορδη λύρα του. Άλλα ποντιακά όργανα που συνοδεύουν τους ποντιακούς χορούς είναι το τουλούμ’ (ασκί) και το νταούλ’ (τύμπανο.). Εάν ο χορός συνοδεύεται από τραγούδι, ο λυράρης αρχίζει και τραγουδά. Πολλές φορές ο χορός του δημιουργεί διάφορα συναισθήματα και αρχίζει να χορεύει και αυτός με τη λύρα του. Όταν μένει όρθιος σε μία θέση, χτυπά ρυθμικά το πόδι του. Θυμίζει εδώ ο Δ. Σ. Κουτσογιαννόπουλος τη ρήση του Λουκιανού περί Ορχήσεως: «και αυλητής μεν εν τω μέσω κάθηται επαυλών και κτυπών τω ποδί».
Συχνά (ο λυράρης) βρίσκεται σε έκσταση. Τρέχει από το ένα άκρο του χορού στο άλλο και από τον έναν χορευτή στον άλλον. Κινεί το κεφάλι του δεξιά και αριστερά, πηδά και αυτός μαζί με τους χορευτές ρυθμικά, ζει τις χορευτικές κινήσεις του χορού και σε ορισμένους χορούς, που τα πηδήματά του μοιάζουν με πηδήματα βακχικού χορού, τρέχει δεξιά και αριστερά, φωνάζει και κυριαρχείται από ένα είδος διονυσιασμού.
Δ. Κουτσογιαννοπούλος, «Οι ποντιακοί χοροί», Αρχείον Πόντου 28 (1966-1967), σ. 72-123.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Ο Δ. Σ. Κουτσογιαννόπουλος άντλησε από πρώτη πηγή, την πρώτη προσφυγική γενιά των Πόντιων χορευτών και τραγουδιστών. Θεωρεί δε απολύτως αναγκαίο να σημειώσει με έμφαση: «Τίποτε το ξένον δεν προσετέθη εις αυτούς, αλλά και τίποτε δεν αφηρέθη. Εχορογραφήθησαν οι χοροί αυτοί όπως εχορεύοντο εις τον Πόντον».
Με τα μετρικά σημεία των αρχαίων Ελλήνων, τη συνεστραμμένη γραμμή βραχεία και την ευθεία μακρά, ο Δ. Σ. Κουτσογιαννόπουλος επινόησε ιδιαίτερη χορογραφία για την καταγραφή των ποντιακών χορών, την οποία ονόμασε Ποντιακή Χορογραφία. Για την ονομασία των σημείων, δηλαδή των πατημάτων των ποντιακών χορών χρησιμοποίησε τις πρώτες συλλαβές τεσσάρων πόλεων του Πόντου: της Ριζούντας Ρι, των Σουρμένων Σου, της Τραπεζούντας Τρα και της Κερασούντας Κε. Στο παρόν δημοσίευμα δεν είναι εφικτό να παρατεθούν όλες οι λεπτομέρειες της διδασκαλίας των ποντιακών χορών.
Η παράθεση των αποσπασμάτων από το έργο του Δ. Σ. Κουτσογιαννόπουλου επελέγη να γίνει στη δημοτική γλώσσα.
