Χτισμένος στο ανατολικό άκρο του Πεδίου του Άρεως, ανάμεσα σε πεύκα και κυπαρίσσια, ο Ι.Ν. Αγίου Χαραλάμπους αποτελεί εδώ και δεκαετίες μια εκκλησία αναφοράς για την Αθήνα, την τέχνη και τη ζώσα ιστορία της ορθοδοξίας, καθώς η αγιογράφησή της έχει γίνει «διά χειρός Φώτη Κόντογλου», του επιδραστικότερου ζωγράφου/αγιογράφου της σύγχρονης Ελλάδας που συνέλαβε και υπηρέτησε την ιδέα της επανασύνδεσης της αγιογραφίας με τα αυθεντικά βυζαντινά πρότυπα.
Το «πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα της εκκλησιαστικής ζωγραφικής του Κόντογλου» αντιμετωπίζει σήμερα τον κίνδυνο της ολοκληρωτικής καταστροφής, ηττημένο από την υγρασία και τις κακές εργασίες συντήρησης που είχαν γίνει στο παρελθόν.
Τμήματα του διάκοσμου της οροφής έχουν ήδη καταρρεύσει, η Πλατυτέρα στην κόγχη έχει εμφανή σημάδια θρυμματισμού και απολέπισης, ενώ σε πολλά σημεία των πλευρικών τοίχων παρατηρούνται ρωγμές που μεταφέρουν την υγρασία στο υπόστρωμα των τοιχογραφιών δημιουργώντας κουφώματα, εντάσεις, θρυμματισμούς και αποκολλήσεις επιχρισμάτων.
Η ιστορία του ναού και της αγιογράφησής του
Ο Ι.Ν. Αγίου Χαραλάμπους στο Πεδίον του Άρεως ανεγέρθηκε μεταξύ των ετών 1928-1936 στη θέση μεταβυζαντινού ναού με δαπάνες προσφύγων από τη Μικρά Ασία, οι οποίοι είχαν κατοικήσει στην ευρύτερη περιοχή του Πολυγώνου. Ο Φώτης Κόντογλου, αν και περιζήτητος αγιογράφος τη δεκαετία του ’50, δέχτηκε να αναλάβει την ιστόρηση του σχετικά μικρού αυτού ναού, καθώς –καταγόμενος και ο ίδιος από το Αϊβαλί– ταυτίστηκε με τους «φυγάδες Μικρασίας και βωμούς και ιερά λιπόντες».
(Φωτ.: postmodern.gr / Δημήτρης Καλαντζής)
Η εικονογράφηση διήρκησε τέσσερα χρόνια (1954-1958). Ξεκίνησε από τον κόγχη με τη Θεοτόκο στον τύπο της Βλαχερνίτισσας (1954) και ακολούθησε έναν χρόνο αργότερα η εικονογράφηση του τρούλου σε τρεις χρωματικές ζώνες: τον Παντοκράτορα σε ερυθρωπό βάθος, έναν κύκλο κυανόμαυρο και έναν πράσινο, ανάλογο με το χρωματικό βάθος της Πλατυτέρας. Ιδιαίτερη φροντίδα έχει η απεικόνιση στα σφαιρικά τρίγωνα των Ευαγγελιστών με φανταστικά οικοδομήματ, ζωγραφισμένα με λεπτομερή σχεδίαση και αρμονικά χρωματισμένα. Η εικονογράφηση του ναού περιλαμβάνει σκηνές από το Δωδεκάορτο (Μεταμόρφωση, Ανάσταση, Κοίμηση), εκτεταμένες παραστάσεις από το μαρτύριο του Αγίου Χαραλάμπους και μεγάλο αριθμό μεμονωμένων μορφών Αποστόλων, ιεραρχών, μαρτύρων και οσίων.
(Φωτ.: postmodern.gr / Δημήτρης Καλαντζής)
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το ζωγραφικό σύνολο του τέμπλου, καθώς αυτό είναι χτιστό, δεν αποτελείται δηλαδή από φορητές δεσποτικές εικόνες, αλλά από εξαιρετικές τοιχογραφίες τις οποίες ο Κόντογλου ενέταξε σε ένα σύνολο που αναπαριστά ζωγραφικά την αρχιτεκτονική του τέμπλου με ερυθρωπούς κιονίσκους και πράσινα κιονόκρανα. Το επιστύλιο θυμίζει περισσότερο επίτιτλο χειρογράφου, ενώ στο κάτω μέρος υπάρχει ζωγραφισμένη ποδέα. Όλες οι δεσποτικές εικόνες έχουν πράσινο έδαφος και μαύρο κάμπο, ακολουθώντας μεταβυζαντινά πρότυπα.
Πώς φτάσαμε στις καταστροφές
Σύμφωνα με τα αρχεία της 1ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στο ναό πραγματοποιήθηκαν εργασίες συντήρησης το 1996 από το τμήμα Αρχαιολογικών Χώρων και Μνημείων της Διεύθυνσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων που υπάγεται στη Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού. Οι εργασίες επαναλήφθηκαν μετά το σεισμό του 1999, ο οποίος προκάλεσε σοβαρές βλάβες στο ναό.
Τον Απρίλιο του 2005 υποβλήθηκε στην Εφορεία νέο αίτημα για εκτέλεση εργασιών στις τοιχογραφίες και το κτήριο «χωρίς να καταστεί εφικτή η ανάληψη του έργου».
Το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο του ναού επανήλθε με νέα αναφορά το 2008, καθώς οι ρηγματώσεις και οι αποφλοιώσεις στις τοιχογραφίες επιδεινώνονταν και η Εφορεία έστειλε τότε για αυτοψία αρχαιολόγο και συντηρητή οι οποίοι διαπίστωσαν «φθορές, ρηγματώσεις, απολεπίσεις και αποκολλήσεις της ζωγραφικής επιφάνειας, διάσπαρτες σε πολλά σημεία του ναού, οφειλόμενες μάλλον σε αυξημένη υγρασία», ενώ θεώρησαν πιθανό οι φθορές να είχαν επιταθεί από τις εργασίες στερέωσης που είχαν γίνει μετά τον σεισμό με χρήση οπλισμού και τσιμεντοκονίας.
(Φωτ.: postmodern.gr / Δημήτρης Καλαντζής)
Παρά την ανησυχητική εικόνα που διαπίστωσαν οι ειδικοί στην αυτοψία τους, η 1η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων δήλωσε αδυναμία να αναλάβει την εκτέλεση των απαραίτητων εργασιών αποκατάστασης, σημειώνοντας ότι «δεν υπάρχει διαθέσιμο ειδικευμένο προσωπικό». Ζήτησε δε από το τμήμα Αρχαιολογικών Χώρων και Μνημείων να αναλάβει την υπόθεση, το οποίο όμως σιώπησε.
Ακολουθεί μια μακρά περίοδος ασθενείας και τελικά κοίμησης του αρχιμανδρίτη και προέδρου του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου του ναού μέχρι τον Μάρτιο του 2019 οπότε καταρρέει μεγάλης έκτασης επίχρισμα από την οροφή και σημαίνει συναγερμός.
(Φωτ.: postmodern.gr / Δημήτρης Καλαντζής)
Το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο, απογοητευμένο από την προγενέστερη αντιμετώπιση του Υπουργείου Πολιτισμού, απευθύνεται σε ιδιωτική τεχνική εταιρεία για την υποβολή πρότασης ώστε να σταματήσει τουλάχιστον η περαιτέρω καταστροφή των τοιχογραφιών, ενώ ο Σύλλογος Κατοίκων Πεδίου του Άρεως «Αθηνά» και η «Κίνηση Γονέων» Πεδίου του Άρεως αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες για την κινητοποίηση των αρμοδίων Αρχών βρίσκοντας ευήκοα ώτα καταρχάς στην Αρχιεπισκοπή Αθηνών και στο πρόσωπο του Πρωτοσύγκελου π. Συμεών Βολιώτη, ο οποίος ζήτησε την άμεση εκτίμηση των καταστροφών από τον επικεφαλής των τεχνικών υπηρεσιών της Αρχιεπισκοπής και την κατάρτιση σχεδίου για τη σωτηρία του ναού.
Υπάρχει σωτηρία;
Οι πρώτες εκτιμήσεις κάνουν λόγω για την ανάγκη διάνοιξης μίας τάφρου περιμετρικά του ναού για την αποστράγγιση των νερών (μια μέθοδος που έχει εφαρμοστεί αποτελεσματικά σε πολλούς ναούς οι οποίοι έχουν χτιστεί απευθείας στο χώμα) ως πρώτο βήμα για το σταμάτημα των καταστροφών και εν συνεχεία εργασίες αποκατάστασης που σίγουρα θα είναι χρονοβόρες και κοστοβόρες, καθώς θα πρέπει να γίνουν από ειδικευμένους τεχνικούς με την επιστασία της Αρχιεπισκοπής και του Υπουργείου Πολιτισμού.
(Φωτ.: postmodern.gr / Δημήτρης Καλαντζής)
Η τέχνη του Φώτη Κόντογλου, καθολικά αναγνωρισμένη στις μέρες μας ως εμβληματικό κεφάλαιο της ελληνικής εικαστικής δημιουργίας, θα έπρεπε αδιαπραγμάτευτα να προστατεύεται ως μνημείο εθνικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Στην περίπτωση του Ι.Ν. Αγίου Χαραλάμπους προφανώς έχουν υπάρξει λάθη, αστοχίες και αδράνεια, αλλά ακόμα και τώρα δεν είναι πάρα πολύ αργά.
Το Εκκλησιαστικό Συμβούλιου του Ι.Ν. Αγίου Χαραλάμπους, οι κάτοικοι και οι φίλοι του Πεδίου του Άρεως ζητούν την ενεργοποίηση όλων για να καταστεί εφικτό το αυτονόητο: Να μην αφεθεί στην ολική καταστροφή και τη λήθη ένα αριστούργημα του ελληνικού πολιτισμού.
- Αναδημοσίευση από postmodern.gr / Δημήτρης Καλαντζής.
ΠΗΓΕΣ
Αλληλογραφία Εκκλησιαστικού Συμβουλίου Ι.Ν. Αγίου Χαραλάμπους με υπουργείο Πολιτισμού.
Νίκος Ζίας, Φώτης Κόντογλου, Αlpha Bank, Αθήνα 2015.
Χρήστος Μαργαρίτης (επιμ.), Φώτης Κόντογλου. Από τον Λόγο στην Έκφρασι, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 2015.
