Ο Διονύσιος Καλαμβρέζος το 1993 ήταν επικεφαλής της ελληνικής πρεσβείας στη Μόσχα· βρέθηκε στο επίκεντρο της σοβιετικής κατάρρευσης και των ανεξέλεγκτων συγκρούσεων που ξέσπασαν στον Καύκασο, σε μια εποχή όπου ολόκληρες περιοχές μεταμορφώνονταν βίαια σε εύθραυστα έθνη-κράτη.
Ως ένας από τους πρωταγωνιστές της επιχείρησης «Χρυσόμαλλο Δέρας» –της τολμηρής αποστολής στην εμπόλεμη Αμπχαζία–, βίωσε από πρώτο χέρι την αγωνία, τις διαπραγματεύσεις και τον αγώνα δρόμου για να σωθούν οι εγκλωβισμένοι ομογενείς.
Την πολύτιμη αυτή εμπειρία, που φωτίζει μια ελάχιστα γνωστή αλλά καθοριστική στιγμή της νεότερης ιστορίας του ελληνισμού του Καυκάσου, θα μοιραστεί ο ίδιος την Παρασκευή, στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Δήμου Κηφισιάς.
Η ομιλία του εντάσσεται στον κύκλο διαλέξεων που επιμελείται ο δρ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Βλάσης Αγτζίδης, ο οποίος παρουσιάζει στο pontosnews.gr το ιστορικό πλαίσιο:
Μετά τη σοβιετική κατάρρευση
Ένα από τα φαινόμενα που χαρακτήρισαν το μετασοβιετικό τοπίο ήταν οι σκληρές συγκρούσεις μεταξύ των πρώην σοβιετικών εθνών για τον έλεγχο του γεωγραφικού τους χώρου. Ήταν ένα παράδοξο φαινόμενο της εποχής που διαλύονταν οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες – η Δύση το είχε ζήσει πριν από πολύ καιρό και εμείς με το τραγικό 1922.
Η κατάρρευση της πολυεθνικής Σοβιετικής Ένωσης –που εν τέλει θύμιζε μια προνεωτερική κρατική συγκρότηση–, άνοιξε τον ασκό του Αιόλου. Οι 15 παλιές Σοβιετικές Δημοκρατίες, που δεν ήταν τίποτα περισσότερο από σοβιετικές Νομαρχίες, έπρεπε να μετατραπούν σε εθνικά κράτη. Όμως μέσα στα πολυεθνικά τους εδάφη υπήρχαν και άλλες συγκροτήσεις των διαφορετικών εθνικών ομάδων. Έτσι αυτή η πολύπλοκη δομή επέφερε σκληρές συγκρούσεις.
Σε αυτές τις περιοχές υπήρχαν και ελληνικές κοινότητες που βρέθηκαν στο μάτι του κυκλώνα. Μετά το μέτωπο στο Ναγκόρνο Καραμπάχ (αρμενο-αζερική σύγκρουση) και τη Νότια Οσετία (οσετο-γεωργιανή), είχε αρχίσει ο πόλεμος στην Αμπχαζία.
Η Αμπχαζία βρίσκεται στην ανατολική ακτή του Εύξεινου Πόντου. Έχει έκταση 8.665 τ.χλμ και πληθυσμό περίπου 250.000 προ της έναρξης του πολέμου. Υπολογίζεται ότι το 1926 ζούσαν εκεί 14.045 Έλληνες, που αποτελούσαν το 7,6% του πληθυσμού της, ο οποίος ήταν τότε 201.016.
Το 1939 οι Έλληνες ήταν 34.621 (11,1% του πληθυσμού) σε συνολικό πληθυσμό 311.885 κατοίκων. Οι μαζικές εκτοπίσεις του 1949 στην Κεντρική Ασία όσων ομογενών είχαν την ελληνική υπηκοότητα συρρίκνωσαν το ποσοστό τους στο 2,5% με 3%.
Η σύγκρουση στην Αμπχαζία
Οι Έλληνες της Αμπχαζία ήταν στην πλειονότητά τους παλιννοστούντες από την Κεντρική Ασία, όπου είχαν εκτοπιστεί το 1949 την περίοδο των σταλινικών διώξεων.
Μετά το 20ό Συνέδριο του 1956 και την αποσταλινοποίηση που ακολούθησε, πολλοί εκτοπισμένοι επέστρεψαν στις εστίες τους. Με την απογραφή του 1989, καταγράφηκαν 14.664 ομογενείς στην περιοχή.
Ο πόλεμος μεταξύ των Αμπχάζιων και των συμμάχων τους από τη μία, και των Γεωργιανών από την άλλη, είχε ξεκινήσει το καλοκαίρι του 1992. Η Αμπχαζία είχε καθεστώς Αυτόνομης Δημοκρατίας, ενταγμένης στη Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Γεωργίας. Οι Γεωργιανοί διεκδίκησαν την πλήρη ενσωμάτωσή στο έθνος-κράτος τους, ενώ οι Αμπχάζιοι θέλησαν να δημιουργήσουν το δικό τους.
Η σύγκρουση των Γεωργιανών με τους Αμπχάζιους χρονολογείται από το πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα. Η αφορμή για την τελική σύγκρουση δόθηκε όταν στάλθηκε γεωργιανός στρατός στο Σοχούμι.
Οι Έλληνες της περιοχής βρέθηκαν στο μέσο των μαχών. Διακήρυξαν την ουδετερότητά τους, παρότι συναισθηματικά υποστήριζαν τους Αμπχάζιους.
Οι Αμπχάζιοι, παρότι αντιπροσώπευαν μόνο το 17% του συνολικού πληθυσμού, κατάφεραν να πάρουν με το μέρος τους τις περισσότερες εθνικές ομάδες της περιοχής, συγκροτώντας έτσι ένα ευρύ αντιγεωργιανό μέτωπο. Υποστηρίχθηκαν επίσης από την Ομοσπονδία των Ορεινών Λαών του Καυκάσου που είχε στόχο την επαναφορά του status quo που υπήρχε πριν από την κατάληψη της περιοχής από τους Ρώσους το 19ο αιώνα.
Το τι συνέβαινε τότε στο Σοχούμι με την έναρξη του πολέμου περιγράφεται αποκαλυπτικά σ’ ένα έγγραφο που έστειλε τότε στην ελληνική κυβέρνηση ο Ελληνικός Σύλλογος της πόλης Σότσι, όπου είχαν καταφύγει πολλοί Έλληνες πρόσφυγες. Μεταξύ άλλων στην έκκληση έγραφε:
«Σήμερα στη Γεωργία μαίνεται φοβερός πόλεμος, χύνεται το αίμα των Ελλήνων ομοεθνών μας, χάνονται γέροι, γυναίκες και παιδιά.
»1.000 Έλληνες –πρόσφυγες από την Αμπχαζία– εγκαταλείπουν το βιος πολλών γενεών, τα νοικοκυριά και τα σπίτια τους, χωρίς μέσα διαβίωσης· για να σώσουν τη ζωή τους. Κατευθύνθηκαν στο Βατούμι για να μεταβούν αργότερα στην Ελλάδα μέσω της γειτονικής Τουρκίας.
»Είναι δύσκολο να περιγραφούν τα πάθη των. Σε μια στιγμή έχασαν τα πάντα, πολλούς συγγενείς και μόλις πρόλαβαν να φύγουν από τα σπίτια τους και να σώσουν τη ζωή τους. Αλλά το πιο δύσκολο ακόμα, είναι να βλέπεις να κλαίνε οι μητέρες, παππούδες, γιαγιάδες. Η Γενοκτονία των Ποντίων Ελλήνων συνεχίζεται, τους σκοτώνουν, τους κλέβουν, τους βιάζουν».
Η έξοδος των Ελλήνων
Οι περισσότεροι από τους Έλληνες κατοίκους της περιοχής κατέφυγαν στη νότια Ρωσία. Από εκεί, αρκετοί ήρθαν με δικά τους μέσα στην Ελλάδα. Στην εμπόλεμη Αμπχαζία παρέμειναν περίπου 2.000 άτομα, τα οποία εγκλωβίστηκαν με την έναρξη των σκληρών μαχών και την πολιορκία της πόλης του Σοχούμι.
Γι’ αυτούς τους εγκλωβισμένους πραγματοποιήθηκε η επιχείρηση που έφερε το όνομα «Χρυσόμαλλο Δέρας» – σε ανάμνηση του μυθικού ταξιδιού του Ιάσονα.
Έτσι, το πρωί της 15ης Αυγούστου του 1993 το πλοίο «Viscountess» της εταιρείας Marlines, με καπετάνιο τον Γιώργο Σαμιωτάκη, έφτασε στο Σοχούμι. Οι πρόσφυγες περίμεναν ήδη στην προβλήτα. Ήταν η τέταρτη κατά σειρά προσφυγιά που βίωνε ο πληθυσμός αυτός μέσα σε 70 χρόνια.
Υπολογίζεται ότι οι Έλληνες νεκροί σε όλη την Αμπχαζία ξεπερνούσαν τους 50 με εκτιμήσεις να ανεβάζουν τον αριθμό σε 200.
Η επιχείρηση
Ο συντονισμός της επιχείρησης ανατέθηκε από το υπουργείο Εξωτερικών στο ΕΙΥΑΠΟΕ που τότε είχε ως πρόεδρο τον μετέπειτα υπουργό Εξωτερικών της Κύπρου Γιώργο Ιακώβου. Στην επιχείρηση έλαβε μέρος και το υπουργείο Εθνικής Άμυνας, το οποίο οργάνωσε το στρατιωτικό σκέλος.
Τις διαπραγματεύσεις με τα εμπόλεμα μέρη τις ανέλαβε η ελληνική πρεσβεία στη Μόσχα. Κλιμάκιο με επικεφαλής τον τότε πρόξενο Διονύσιος Καλαμβρέζο μετέβη στην περιοχή, τόσο για να μεσολαβήσει για ολιγοήμερη ανακωχή, αλλά και για να ενημερώσει τους ομογενείς για την επικείμενη επιχείρηση απεγκλωβισμού τους.
Το πλοίο έφτασε στο κατεστραμμένο από τους βομβαρδισμούς Σοχούμι το πρωί της 15ης Αυγούστου 1993. Η επιβίβαση έγινε με απόλυτη ηρεμία και τάξη. Οι πρόσφυγες περνούσαν ένα διπλό συνοριακό έλεγχο. Πρώτα από τις γεωργιανές δυνάμεις και στη συνέχεια από τους Ρώσους, οι οποίοι με τη συμφωνία μετατροπής της ΕΣΣΔ σε Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών (ΚΑΚ) είχαν αναλάβει τη φρούρηση των πάλαι ποτέ εξωτερικών σοβιετικών συνόρων.
Τελικά επιβιβάστηκαν στο «Viscountess M» 1.013 ομογενείς από τους 1.484 που είχαν ταυτοποιηθεί από το κλιμάκιο της πρεσβείας.
Την επομένη, 16 Αυγούστου, το πλοίο έφτασε στην Αλεξανδρούπολη. Η επιχείρηση περατώθηκε με μεγάλη επιτυχία. Όπως γράφει ο Σπύρος Μ. Θεοδωράκης στο περιοδικό Εφοπλιστής (τ. 244) επρόκειτο για τη μεγαλύτερη στρατιωτική επιχείρηση της Γ’ Ελληνικής Δημοκρατίας. «Ήταν μια σύγχρονη ναυτική εκστρατεία που στέφθηκε από απόλυτη επιτυχία. Χαρακτηρίστηκε ως η μεγαλύτερη μέχρι τότε προσπάθεια ευρωπαϊκού κράτους για την εκκένωση εμπόλεμης ζώνης».
Επίλογος
Παρότι ο κύριος όγκος των Ελλήνων της Αμπχαζίας έφυγε από την περιοχή, στα σπίτια του παρέμεινε ένας αριθμός ομογενών. Τον Σεπτέμβριο του 1993, τα αμπχαζιανά στρατεύματα κατέλαβαν το Σοχούμι.
Τoν Ιανουάριο του 1994 επισκέφθηκε την περιοχή της Αμπχαζίας ο γενικός γραμματέας της Διεθνούς Ομοσπονδίας για την Προάσπιση των Εθνικών, Θρησκευτικών, Γλωσσικών και άλλων Μειονοτήτων, ο οποίος έτυχε να είναι Έλληνας.
Σε έγγραφό του προς την ελληνική κυβέρνηση, περιέγραψε την απελπιστική κατάσταση των Ελλήνων που συνάντησε και ζήτησε –ματαίως– συνδρομή. Η επιστολή του γ.γ. Μενέλαου Γ. Τζέλιου τέλειωνε με τα εξής λόγια:
«Κύριε Υπουργέ, τα αδέλφια μας στην Αμπχαζία χρειάζονται την υλική και ηθική συμπαράσταση της Μητέρας Ελλάδος στις δύσκολες στιγμές που περνάνε. Ελπίζω να δώσετε τη δέουσα προσοχή και να συνδράμετε κατά το δυνατόν στην βοήθεια των Ελλήνων της Αμπχαζίας».
