Εκτός από θρησκευτική γιορτή, μέρα προσευχής, ακόμη και κοινωνικής συνάντησης ή εμπορίου, το πανηγύρι του Δεκαπενταύγουστου στην Παναγία της Αγιάσου, στη Λέσβο, φαίνεται ότι έχει υπάρξει και θέμα ειδησεογραφικού ενδιαφέροντος.
Κάθε χρόνο συγκεντρώνει πλήθος προσκυνητών από κάθε γωνιά της Λέσβου και όχι μόνο και, ιδιαίτερα κατά την περίοδο του μεσοπολέμου, οι εφημερίδες της Μυτιλήνης συνήθιζαν να στέλνουν στην Αγιάσο ανταποκριτές, ώστε να καλύψουν το γεγονός από κοντά.
Με σημειωματάριο στο χέρι, κατέγραφαν όχι μόνο τις εκδηλώσεις μέσα στο ναό, αλλά και όλο το ταξίδι, αφού άλλοι πήγαιναν πεζοί και άλλοι με αμάξια. Κατέγραφαν, επίσης, τους δρόμους, το χωριό, τα πρόσωπα, τα ήθη.
Μέσα από αυτά τα ρεπορτάζ, με τις γλαφυρές περιγραφές και τις ανθρώπινες στιγμές, ξεδιπλώνεται μια πολύχρωμη εικόνα, άλλοτε με θρησκευτική κατάνυξη, άλλοτε ως λαϊκό πανηγύρι, που διασώζει ωστόσο το πνεύμα μιας άλλης εποχής.
Τι έγραφαν τα ρεπορτάζ
Η Δημόσια Κεντρική βιβλιοθήκη Μυτιλήνης, όπως λέει στο ΑΠΕ ΜΠΕ η διευθύντριά της, Μαρία Γρηγορά, αξιοποιώντας το πλούσιο αρχειακό και έντυπο υλικό της, ανοίγει ένα παράθυρο στο παρελθόν της Λέσβου και αναδεικνύει ιστορίες από την καθημερινή ζωή, τα έθιμα και τις παραδόσεις του νησιού. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το πανηγύρι της Παναγιάς της Αγιάσου, όπως περιγράφεται στα εκτενή αφιερώματα των εφημερίδων «Ελεύθερος Λόγος» το 1925 και «Ταχυδρόμος» το 1926.
Όλοι οι δρόμοι της Λέσβου, όπως μας λένε στις ανταποκρίσεις τους οι δημοσιογράφοι της εποχής, οδηγούσαν προς την Αγιάσο.
Από τα χαράματα, παρέες, οικογένειες, ακόμα και μοναχικοί προσκυνητές έπαιρναν τον δρόμο για την Αγιάσο. Δρόμοι κακοτράχαλοι, αδιάβατοι σε ορισμένα σημεία.
Ο δρόμος είναι γεμάτος κοσμάκη. Άντρες, γυναίκες με τα μικρά τους στην αγκαλιά, ξυπόλητες και μαντηλικωμένες, παιδάκια, γριούλες με μαύρα τσιμπέρια στο κεφάλι και γέροι με άλικα κόκκινα φέσια, καβαλικεμένοι πάνω σε γαϊδουράκια και μουλάρια, παληκάρια φορτωμένα μαύρα κριάρια που τα πάνε «κουρμπάνια» στη χάρη της, άλλοι με χήνες, πάπιες, πετεινούς, περιστέρια, ταξίματα της Παναγιάς, σε μεγάλες και χαρούμενες παρέες τραβούνε σιγά σιγά. Προσπερνούμε πολλά τέτοια καραβάνια και με το ρόδισμα της ανατολής φτάνουμε σ’ ένα καφενεδάκι στου «Κλίτα», μας πληροφορεί ο ανταποκριτής του Ταχυδρόμου το 1926.
Τα τάματα και οι Αγιασώτισσες με τα γιορτινά τους
Άλλοι πάλι με δεμένα πισθάγκωνα τα χέρια τους ή κρατώντας μια πέτρα εκτελούν το τάμα τους: «Αξπόλτσα τσι διμέν’ πστάγκνα, θαν έρτου στ’ χαρς» (*Ξυπόλυτη και πισθάγκωνα δεμένη θα έρθω στη χάρη σου), τάμα που λύνεται μόνο μπροστά στην Παναγιά. Στην Καρύνη, κάτω από τους αιωνόβιους πλατάνους και τα τρεχούμενα παγωμένα νερά, ήταν η πρώτη μεγάλη ανάπαυλα. Από εκεί οι προσκυνητές συνεχίζουν, όπως άλλωστε συμβαίνει ακόμη και σήμερα την ανάβαση της Πατωμένης, τoυ πλακόστρωτου ανηφορικού μονοπατιού που οδηγεί στην Αγιάσο.
Φτάνοντας στο χωριό, ο επισκέπτης συναντούσε την πρώτη μεγάλη χαρά: τις Αγιασώτισσες στα γιορτινά τους. Καθισμένες μπροστά στις πόρτες, με πολύχρωμα σαλβάρια σε κάθε απόχρωση, κίτρινα, μπλε, ροζ, κόκκινα, πράσινα, όλα συνδυασμένα θαυμάσια με τα ροδοκόκκινα πρόσωπα και τα τσακίρικα μάτια τους. Αρμαθιές φλουριά, πεντόλιρα και τρακοσάρες λίρες στον λαιμό, πλατιά μαλαματένια βραχιόλια στα χέρια. Οι δρόμοι γέμιζαν από την παρουσία τους και, όπως σημείωναν οι παλιοί ρεπόρτερ, θα ενθουσίαζαν κάθε ζωγράφο ή φωτογράφο της εποχής.
Περπατούσαν με λεβέντικο και αργό βήμα, χαμογελώντας παιχνιδιάρικα στους νεαρούς που συναντούσαν. Συχνά κοντοστέκονταν, αντάλλασσαν χαιρετισμούς:
— «Γειά σας», έλεγαν τα παλικάρια.
— «Γειά σας…», απαντούσαν εκείνες με συρτή, παιχνιδιάρικη φωνή.
Άλλοτε πάλι, όταν συναντούσαν νεαρούς από τη Μυτιλήνη, έπαιρναν πρώτες τον λόγο:
— «Ε, παλκάρια! Καστρινοί, σαστι*;» (Είσαστε)
Κι όταν οι «Καστρινοί», οι του κάστρου της Μυτιλήνης κάτοικοι δηλαδή, έμεναν άναυδοι, ξεσπούσαν σε δυνατά γέλια.
Η Αγιασώτισσα, έγραφαν οι τότε ανταποκριτές, είχε μια χαρακτηριστική «αντάρτικη» θηλυκή αυθόρμητη εκδήλωση, γεμάτη χιούμορ και πείραγμα. Κανένα σκαλοπάτι ή πεζούλι δεν έμενε άδειο. Παντού κοπέλες καταστολισμένες, γελαστές, εύθυμες και μαργιόλες, που «κατατρώνε» τον περαστικό με το βλέμμα, κουβεντιάζουν, γελούν δυνατά και τσατίζουν τους πρωτευουσιάνους Μυτιληνιούς με ένα δυο λόγια που θα πουν.
Χόρευαν μέχρι το πρωί επειδή δεν είχαν πού να κοιμηθούν
Το χωριό ασφυκτιούσε από κόσμο. Ο επισκέπτης έπεφτε πάνω σε μια σκηνή πρωτόγνωρη: δρόμοι ασφυκτικά γεμάτοι, μαγαζιά και καφενεία ανοιχτά ως τα ξημερώματα, και κάθε σπίτι να φιλοξενεί δεκάδες ανθρώπους. Οι τυχεροί έβρισκαν στέγη σε συγγενείς ή φίλους, οι υπόλοιποι κοιμούνταν όπου υπήρχε χώρος, σε αυλές, σε σοκάκια, ακόμα και μέσα στην εκκλησία. Κάθε σπίτι φιλοξενεί από δέκα πέντε και είκοσι άτομα. Οι απόκεντροι δρόμοι είναι όλοι στρωμένοι, από ανθρώπινα σώματα, που ήλθον να ταλαιπωρηθούν και να προσευχηθούν. Οι αγρυπνούντες χορεύουν υπό τους ήχους του ζουρνά και του νταουλιού.
Χιλιάδες κόσμου χορεύει ως το πρωί, γιατί δεν έχει που να κοιμηθεί.
Οι ανταποκριτές περιγράφουν ανθρώπους να έχουν στρώσει κουβέρτες μέσα στο ναό, ο οποίος είναι ασφυκτικά γεμάτος από κόσμο.
Δεξιά και αριστερά κοιμούνται, δεν αγρυπνούν, πιστοί. «Προχωρούμε με ευλάβεια προς τον ιερόν τόπον, αλλά και με προσοχή να μην πατήσουμε τους ονειρευομένους. Πάρα-πέρα μικρά παιδιά κλαίγουν. Ζητούν να βυζάξουν. Ένας άλλος βγάζει άξαφνα μια φωνή άγρια πόνου και εκτοξεύει μιαν ύβριν. Άλλος ροχαλίζει, άλλος τρώγει, άλλος ομιλεί, άλλος ψάλλει, άλλος κάμνει κόρτε, άλλος προσπαθεί να κλέψη τα φλουριά της Αγιασσώτισας που κρέμουνται στον τράχηλό της κι’ άλλοι άλλα. Ο θόρυβος και ο αναβρασμός -έγραφε ο ανταποκριτής- θύμιζαν εβραϊκή χάβρα ή σκηνές διωγμού. Μέσα σε αυτό το χάος και αφού με δυσκολία κατάφεραν να εισέλθουν στην εκκλησία ο ίδιος και οι συνοδοί αναρωτιούνται: “Μήπως είμεθα αμαρτωλοί; Μήπως η Μεγαλόχαρη δεν δέχεται την προσευχή μας;”
Αδύνατο, η Παναγία αγαπά εξίσου αγνούς και αμαρτωλούς. Και κείνους που μπαίνουν και δέονται γονατιστοί στα πόδια του εικονίσματός της, και κείνους που μπαίνουν αγέρωχοι με το μέτωπο υψηλά».
Ενώ περιγράφουν και ένα αστείο περιστατικό που συνέβη μέσα στην εκκλησία, όταν ξαφνικά κάποιος τους άγγιξε στον ώμο. Γυρνώντας, είδαν μια γνώριμη φυσιογνωμία, ντυμένη στα λευκά.
– «Την ευλογία σου, αδελφέ μου. Έχεις χειροτονηθεί; Φοράς τα ιερά άμφια;»
– «Όχι», αποκρίθηκε εκείνος. «Φοράω το νυχτικό μου. Κοιμούμαι με τη γυναίκα μου και τα παιδιά μου στον οίκο του Θεού».
– «Βοήθειά σου, αδελφέ μου», του απάντησαν.
Ατμόσφαιρα γεμάτη ζάλη και αδιάκοπο γλέντι
Στο μεταξύ, το γλέντι συνεχιζόταν σε όλους τους καφενέδες. Νταβούλια, κλαρίνα, τρομπόνια, απ’ παντού ανακατωμένοι ήχοι ξεχύνονται, ενώ ένας αλαλαγμός γεμίζει ολόκληρη την αγορά. Μεθυσμένες παρέες τραγουδούν αμανέδες εδώ, ο «Λέανδρος» παρεκεί, καντάδες παραπέρα. Το κέφι είναι ζωηρό, γενικό και αδιάκοπο. Οι καμπάνες της εκκλησιάς χτυπούν ασταμάτητα, οι μικροπωλητές φωνάζουν να πουλήσουν τα προϊόντα τους και η ατμόσφαιρα είναι γεμάτη ζάλη και ένταση, όπου χωρίς να είσαι μεθυσμένος, ζαλίζεσαι και γυρνάς σαστισμένος από δω κι από κει.
Οι περισσότεροι ξημερώνουν με αδιάκοπο, τρελό γλέντι. Από τα μεσάνυχτα και ύστερα, λίγοι ήταν εκείνοι που στέκονταν καλά στα πόδια τους και περπατούσαν με σταθερότητα. Στις «μικρές ώρες», μέσα στο διαβολεμένο μεθύσι και τον ενθουσιασμό, φαινόταν η ψυχή του χωριανού Αγιασσώτη: αγνή, πλούσια ψυχή απαλλαγμένη από κάθε επήρεια, γεμάτη πάθος, αίσθημα και ζωή. Τον ακούσαμε να τραβά αμανέδες, τον είδαμε να χορεύει τον «Καρσυλαμά», τον «τζάμικο» και τον συρτό, πετώντας σαν ζαρκάδι πάνω από τη γη, να σέρνει μαζί του τη γυναίκα του, την αρραβωνιαστικιά του, την αδερφή του στον χορό. Τον είδαμε στο μεθύσι του και τον αγαπήσαμε.
Ξημέρωσε, και άλλους τους βρήκε η μέρα γύρω από τραπεζάκια, άλλους στον αυλόγυρο της Παναγιάς και πολύ λίγους στα σπίτια τους.
Με το χτύπημα της καμπάνας για τη λειτουργία σταματά κάθε κλαρίνο και κάθε τραγούδι. Ο χωριανός πηγαίνει στο μαγαζί του κι ο προσκυνητής στην εκκλησιά. Ο πολύς κόσμος ξεχύνεται στις γειτονιές, αγοράζοντας ένα κουμαράκι χρωματιστό, ένα πήλινο ανθοδοχείο, ένα βαζάκι ή λίγα φρούτα για να τα πάει στο σπίτι του.
Τα τσουκαλάδικα συγκεντρώνουν τη μεγαλύτερη κίνηση, πωλητές που με κάθε τρόπο θέλουν να εξυπηρετήσουν τον πελάτη, ώστε κανείς δεν φεύγει με άδεια χέρια. Ο κόσμος κάνει τα ψώνια του, καθίζει έξω από την Παναγιά περιμένοντας να τελειώσει η λειτουργία για να προσφέρει το τελευταίο «αντέτι».
Μετά την απόλυση, η εικόνα της Μεγαλόχαρης, παμπάλαια και καπλαντισμένη με πολλά ασημένια διακοσμητικά και τάματα, κρέμεται στην είσοδο της εκκλησιάς, ανάμεσα στις μεσαίες κολώνες.
Όσοι βγαίνουν περνούν κάτω από την εικόνα, σκύβουν και την φιλούν, ολοκληρώνοντας έτσι με σεβασμό και δέος την εμπειρία του πανηγυριού.
Μετά τον ασπασμό της εικόνας, ο κόσμος παίρνει τα παναγυριώτικα και κατευθύνεται είτε στην «Περασά», όπου σταθμεύουν τα αυτοκίνητα για να φύγει στον προορισμό του, είτε στην Καρήνη όπου ανήμερα της Παναγιάς, το γλέντι μεταφέρεται εκεί. Ο κόσμος ξαπλώνει κάτω από τα δέντρα, πίνει, τρώει, χορεύει, τραγουδά και απολαμβάνει τους αμανέδες και τις λατέρνες που παίζουν ασταμάτητα. Το γλέντι κρατάει ως το βράδυ με τους πανηγυριστές να μη θέλουν να φύγουν, όπως άλλωστε και ο ανταποκριτής του Ταχυδρόμου που αναφέρει: «Πρασινάδες, δροσιά, ομορφιές. Μετάνιωσα χίλιες φορές που έφυγα με τ’ αυτοκίνητο. Θα΄θελα να καθίσω ως το βράδυ εδώ. Μα τώρα μας περιμένει. Φεύγουμε! […] Θα μου είναι δύσκολο να τις ξεχάσω αυτές τις δυο μέρες που τόσο ωραία τις πέρασα εκεί απάνω. Η Αγιάσος είναι ίσως το χωριό που έχει τις περισσότερες ομορφιές στο νησί μας».
«Και κάπως έτσι, το πανηγύρι της Παναγιάς της Αγιάσου ζει ακόμα μέσα από τις σελίδες των παλιών εφημερίδων και τις αναμνήσεις όσων το έζησαν. Δεν είναι μόνο θρησκευτική γιορτή, είναι η στιγμή όπου η πίστη συναντά τη χαρά, η κατάνυξη το γλέντι και η παράδοση την ανεμελιά. Μέσα από αυτά τα μικρά στιγμιότυπα, μπορούμε να νιώσουμε ξανά τον παλμό του νησιού, την ομορφιά της Αγιάσου και τη ζωντάνια της λεσβιακής ζωής, που κάθε Δεκαπενταύγουστο χτυπούσε δυνατά και συνεχίζει μέχρι και σήμερα να κρατιέται ζωντανή και ανέπαφη έναν αιώνα μετά» καταλήγει η Μ. Γρηγορά.
Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ/Στρατής Μπαλάσκας
