Η ποντιακή διάλεκτος, ένας από τους σημαντικότερους κλάδους της ελληνικής γλωσσικής οικογένειας, αποτελεί πολλά περισσότερα από απλό μέσο επικοινωνίας· είναι φορέας μνήμης, ταυτότητας και πολιτιστικής συνέχειας ενός λαού που βίωσε ευημερία, καταπίεση, ξεριζωμό και προσφυγιά. Μέσα από τις ιδιαιτερότητες της φωνητικής, της μορφολογίας και του λεξιλογίου της, αφηγείται ιστορίες ζωής και πολιτισμού που συχνά δεν καταγράφονται στα επίσημα κείμενα.
Ένας από τους χώρους όπου η γλώσσα αυτή βρήκε φυσική έκφραση είναι το θέατρο, μια τέχνη ικανή να μετατρέψει τα λόγια σε ζωντανή εμπειρία και να ενώσει το παρελθόν με το παρόν.
Το ποντιακό θέατρο δεν είναι απλώς μια παράσταση· είναι μια πολιτιστική πράξη, ένας τρόπος επιβεβαίωσης της συλλογικής μνήμης και της ταυτότητας.
Η εμφάνιση του ποντιακού θεάτρου συνδέεται με τις αρχές του 20ού αιώνα, όταν η ανάγκη των Ποντίων να εκφράσουν κοινωνικές, πολιτικές και πολιτιστικές ανησυχίες βρήκε διέξοδο στη σκηνή.
Καθοριστική μορφή υπήρξε ο Φίλων Κτενίδης, γιατρός, λογοτέχνης και θεατρικός συγγραφέας, ο οποίος με έργα όπως ο Ξενιτέας, ο Διγενής Ακρίτας κι ο Κλήδονας έθεσε τα θεμέλια της ποντιακής θεατρικής δημιουργίας. Στα έργα του αποτυπώνονται η ποντιακή καθημερινότητα, τα ήθη και τα έθιμα, η γλωσσική ευρηματικότητα και οι κοινωνικές ανησυχίες ενός λαού που βίωσε διωγμούς και προσφυγιά.
Σημαντικοί θεατρικοί συγγραφείς είναι επίσης οι: Ι. Βαλαβάνης, Γ. Φωτιάδης, Μαυρίδης, Θ. Κανονίδης, Π. Χάιτας, Σ. Λιανίδης, Ξ. Άκογλου, Α. Μαυροπούλου-Βαφειάδου, Ε. Ευσταθιάδης, Ε. Μουρατίδης, Γ. Σιδηρόπουλος, κ.ά.
Περισσότερα από μια απλή αφήγηση
Η επιλογή της ποντιακής διαλέκτου δεν ήταν απλώς αισθητική, αλλά βαθιά πολιτική και πολιτιστική πράξη· αποτέλεσε μέσο καταγραφής και διατήρησης της φωνής ενός λαού σε μια ιστορική στιγμή κρίσιμη για την επιβίωσή του.
Συνεπώς, έχει μια δύναμη που υπερβαίνει την απλή αφήγηση. Η μουσικότητα, τα επιφωνήματα, οι παροιμίες και οι ιδιωματικές εκφράσεις δημιουργούν μια αίσθηση οικειότητας και συμμετοχής στο κοινό. Όταν ο ηθοποιός μιλά ποντιακά επί σκηνής, μεταφέρει όχι μόνο λόγια αλλά και τρόπο σκέψης, κοσμοαντίληψη και συναισθήματα που έχουν διαμορφωθεί μέσα στους αιώνες. Το ποντιακό θέατρο καθιστά το κοινό συμμέτοχο μιας τελετουργίας μνήμης· δεν παρακολουθεί μόνο μια ιστορία, αλλά βιώνει την ίδια τη γλώσσα, αναγνωρίζοντας κομμάτια της συλλογικής του ταυτότητας.
Το ρεπερτόριο του ποντιακού θεάτρου είναι πολυσχιδές. Οι κωμωδίες αξιοποιούν το γλωσσικό παιχνίδι, το χιούμορ και τη σάτιρα για να σχολιάσουν κοινωνικά ήθη και καταστάσεις, ενώ τα δράματα αποτυπώνουν τις τραγικές πτυχές της ιστορίας, όπως τον ξεριζωμό, τη γενοκτονία και την προσφυγιά. Μικρότερα σκετς και επιθεωρησιακά κομμάτια που παρουσιάζονται σε συλλόγους συνδυάζουν τη διάλεκτο με τραγούδι και χορό, προσφέροντας μια ολοκληρωμένη πολιτιστική εμπειρία.
Η κωμική, η δραματική και η επιθεωρησιακή διάσταση δείχνουν πως η ποντιακή διάλεκτος μπορεί να εκφράσει κάθε πτυχή της ζωής, από το γέλιο έως το δάκρυ, διατηρώντας παράλληλα την αυθεντικότητά της.
Μετά την ανταλλαγή πληθυσμών του 1923, όταν οι Πόντιοι εγκαταστάθηκαν σε Μακεδονία, Θράκη και αλλού, το ποντιακό θέατρο απέκτησε νέες αποστολές: τη διατήρηση της γλώσσας και των εθίμων μέσα στις κοινότητες των προσφύγων.
Οι παραστάσεις σταδιακά μεταφέρθηκαν και στη διασπορά, σε χώρες όπως η Γερμανία, η Αυστραλία και ο Καναδάς, όπου οι απόδημοι Πόντιοι συνέχισαν να καλλιεργούν τη θεατρική παράδοση ως τρόπο διατήρησης της συλλογικής μνήμης. Η σκηνή έγινε τόπος συνάντησης, επιβεβαίωσης της ταυτότητας και μοιράσματος της παράδοσης.
Στο σήμερα
Στη σημερινή Ελλάδα, η ποντιακή θεατρική δράση παραμένει ζωντανή και ανανεώνεται συνεχώς μέσα από παραστάσεις που συνδυάζουν την παράδοση με σύγχρονα θέματα.
Εκτός από τα έργα του Κτενίδη, παρουσιάζονται νέες δημιουργίες όπως Ο Ξενιτέας, Η Γραία και το Παλλικάρ, Το Χαμένο Καράβι, Ο Ξενιτεμένος Πόντιος και Η Φωνή της Παράδοσης. Αυτά τα έργα αναδεικνύουν τη ζωή των Ποντίων στη σύγχρονη κοινωνία, τη διατήρηση των εθίμων, της γλώσσας και των παραδόσεων, φέρνοντας στη σκηνή μια βιωματική εμπειρία που συνδέει το παρελθόν με το παρόν.
Οι παραστάσεις συνδυάζουν κωμικά και δραματικά στοιχεία, τραγούδι και χορό, μετατρέποντας την ποντιακή διάλεκτο σε εργαλείο επικοινωνίας, ψυχαγωγίας και εκπαίδευσης.
Η κοινωνική διάσταση του ποντιακού θεάτρου είναι εξίσου σημαντική. Για τις νεότερες γενιές, που δεν κατέχουν πλήρως τη διάλεκτο, οι παραστάσεις λειτουργούν ως ζωντανά μαθήματα γλώσσας και πολιτισμού. Μαθαίνοντας ποντιακά μέσα από το θέατρο, τα παιδιά δεν αποστηθίζουν απλώς λέξεις, αλλά βιώνουν έναν ολόκληρο κόσμο νοοτροπίας και πολιτιστικής γνώσης. Οι μεγαλύτεροι, από την άλλη, αναγνωρίζουν τα ήθη και τη συλλογική μνήμη να αναβιώνει μπροστά τους.
Το θέατρο γίνεται εργαλείο διατήρησης της ταυτότητας και μέσο αντιμετώπισης του συλλογικού τραύματος, προσφέροντας ψυχική ενίσχυση και αίσθηση συνέχειας για τις κοινότητες.
Οι προκλήσεις
Παράλληλα, το ποντιακό θέατρο αντιμετωπίζει προκλήσεις. Η διάλεκτος υποχωρεί σταδιακά κάτω από την πίεση της νεοελληνικής κοινής, η θεατρική παραγωγή είναι περιορισμένη και συχνά λείπει η επαγγελματική στήριξη. Επιπλέον, για το νεανικό κοινό, η διάλεκτος μπορεί να φαίνεται δυσνόητη, καθιστώντας τις παραστάσεις λιγότερο προσβάσιμες.
Ωστόσο, η πρόκληση αυτή μετατρέπεται σε ευκαιρία: η δημιουργία θεάτρου που συνδυάζει την αυθεντικότητα της διαλέκτου με σύγχρονες μορφές έκφρασης επιτρέπει τη διατήρηση και διάδοση της γλώσσας. Η αξιοποίηση της τεχνολογίας, η διάδοση παραστάσεων μέσω διαδικτύου και η συμμετοχή σε φεστιβάλ αποτελούν τρόπους για να παραμείνει ζωντανό το ποντιακό θέατρο.
Φιλοσοφικά, η ποντιακή διάλεκτος στο θέατρο αναδεικνύει τον πυρήνα της τέχνης: η σκηνή γίνεται καθρέφτης μιας κοινότητας, ένας χώρος μνήμης, θρήνου και γιορτής.
Η γλώσσα λειτουργεί ως φωνή του συλλογικού ασυνειδήτου, ως απόδειξη ύπαρξης ενός λαού που έχασε την πατρίδα του αλλά διατήρησε την ψυχή του. Η συνεχής παρουσία και χρήση της ποντιακής στο θέατρο αποτελεί αντίσταση στη λήθη και γέφυρα μεταξύ γενεών, επιβεβαιώνοντας ότι η ταυτότητα δεν χάνεται όσο βρίσκει τρόπο να εκφράζεται.
Το ποντιακό θέατρο δεν είναι νοσταλγικό μνημείο· είναι ζωντανή πολιτιστική πράξη. Κάθε έργο στην ποντιακή διάλεκτο αναζωογονεί τη γλώσσα, καθιστά το παρελθόν παρόν και συνδέει τις γενιές. Οι παραστάσεις λειτουργούν ως μέσο εκπαίδευσης, ψυχαγωγίας και συλλογικής αυτογνωσίας. Μέσα από τη δημιουργία και την παρουσίαση νέων έργων, η διάλεκτος παραμένει ζωντανή και εξελίσσεται, αποδεικνύοντας ότι οι γλώσσες δεν πεθαίνουν όσο έχουν χώρο να ακουστούν.
Κάθε παράσταση που ανεβαίνει στην ποντιακή διάλεκτο αποτελεί απόδειξη ότι η γλώσσα δεν είναι απλώς μέσο επικοινωνίας, αλλά φορέας ταυτότητας, μνήμης και ψυχής. Το ποντιακό θέατρο συνδυάζει την παράδοση με τη σύγχρονη δημιουργία, προσφέροντας ένα παράδειγμα για το πώς η τέχνη μπορεί να διασώσει και να ζωντανέψει μια γλώσσα και έναν πολιτισμό.
Η ποντιακή διάλεκτος συνεχίζει έτσι να υπάρχει όχι μόνο ως μνήμη, αλλά ως ενεργή φωνή που τραγουδά, θρηνεί, γελά και μεταφέρει την ψυχή ενός λαού από γενιά σε γενιά, παραμένοντας ζωντανή στο χρόνο και στον πολιτιστικό χάρτη της Ελλάδας.
Αριστείδης (Άρης) Ορφανίδης
