Ένας στενός κατηφορικός δρόμος, με πολλές στροφές, σε απότομους γκρεμούς που κόβουν την ανάσα, μέσα στη βαθιά χαράδρα του Άραχθου ποταμού, αποκαλύπτει ένα άγνωστο σε πολλούς μνημείο πολιτισμού, έργο των μαστόρων της πέτρας, το γεφύρι της Πολιτσάς που έσμιξε χωριά στα Τζουμέρκα, πριν από εκείνο της Πλάκας.
Μόλις το αντικρίζει ο επισκέπτης –μοναχικό, ατάραχο, γαντζωμένο στα βράχια της κοίτης μέσα στο βουητό από τα νερά του Άραχθου–, η φαντασία δημιουργεί εικόνες μιας άλλης εποχής.
Η αναζήτηση πληροφοριών για το πετρογέφυρο της άγριας χαράδρας μάς οδηγεί στον ερευνητή, συγγραφέα και καθηγητή Σπύρο Μαντά, ο οποίος για 40 και πλέον χρόνια, αν και Πελοποννήσιος, ασχολείται με την καταγραφή και μελέτη των πέτρινων γεφυριών της ευρύτερης περιοχής της Ηπείρου, της Πίνδου, αλλά και των μαστόρων της.
Η συνομιλία μαζί του είναι ένας «πλούτος» γνώσεων για την ιστορία, την κουλτούρα των ανθρώπων που έζησαν στα βουνά της Πίνδου κατά το παρελθόν, που συνεργάστηκαν με τη φύση, για το μόχθο τους να αξιοποιήσουν ό,τι είχαν, ό,τι κληροδότησαν από γενιά σε γενιά, για την καθημερινότητα τους.
Ο Σπ. Μαντάς πέρα από τη μελέτη των πετρογέφυρων, αναζήτησε και πρωτογενείς μαρτυρίες μαστόρων της πέτρας, είτε μέσα από παλαιότερες καταγραφές λαογράφων είτε από ηλικιωμένους μαστόρους, και παρέθεσε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ όλα όσα έχει καταθέσει στον δεύτερο τόμο του σημαντικού έργου του Γεφυρογραφία της Πίνδου και των όμορων περιοχών, για το γεφύρι της Πολιτσάς.
Το γεφύρι της Πολιτσάς
Η ανάγκη να γεφυρωθεί ο Άραχθος ήταν πιεστική για τους κατοίκους των Κατσανοχωρίων και των Τζουμέρκων, ειδικά εκείνων από το Φορτώσι και το Σκλούπο, το σημερινό Αμπελοχώρι.
Το 1866 επιχειρείται για πρώτη φορά στη θέση Πολιτσά, μέσα στη βαθιά χαράδρα του ποταμού, να στηθεί γεφύρι.
Έμπειροι πρωτομάστορες δούλεψαν σκληρά και χωρίς αμοιβή. Οι κάτοικοι δαπάνησαν τις οικονομίες τους, είχαν επιπλέον ζητήσει και πάρει χρήματα από τον πάντα πρόθυμο σε τέτοιες περιπτώσεις να βοηθήσει, γενναιόδωρο συντοπίτη τους, Γιάννη Ζώη Λούλη. Πέρα όμως από τα χρήματα, άντρες και γυναίκες, πιστεύοντας πως επιτέλους θα κατάφερναν να ζεύξουν στην Πολιτσά τον Άραχθο για να σπάσουν τον μακροχρόνιο αποκλεισμό τους, είχαν συμμετάσχει με ενθουσιασμό και με προσωπική εργασία και στη μεταφορά των υλικών. Μετέφεραν την απαραίτητη ξυλεία με τη βοήθεια των ποταμιών από το Ματσούκι, έφτιαξαν καμίνια για τον ασβέστη, έβγαλαν πέτρες απ’ το νταμάρι της Λούτσας, και με σβάρνες τις κύλησαν μέχρι την Πολιτσά.
Καλοί τεχνίτες οι μαστόροι, παρότι το φοβόντουσαν, είχαν αναγκαστεί να σχεδιάσουν το ένα και μοναδικό τόξο του γεφυριού αρκετά χαμηλά πάνω από τη ροή του νερού και με υπερβολικά στενό το διάδρομο διάβασης, καθώς τα χρήματα δεν επαρκούσαν για κάτι πιο σίγουρο και πιο άνετο. Αυτό το λάθος, μαζί με την ατυχία μιας καλοκαιριάτικης νεροποντής, φαίνεται πως έφεραν το κακό.
«[…] πριν καλά-καλά δέσουν οι πέτρες με την ασβεστολάσπη και πριν ακόμα βγάλουν τα καλούπια, έπεσε καταρρακτώδης βροχή, πραγματική θεομηνία, φούσκωσε και κατέβασε το ποτάμι, και τα ορμητικά νερά μετέφεραν ξεριζωμένα πλατάνια και βράχια, επέπεσαν με ορμή επάνω στο γεφύρι και βοηθούμενα και από τα καλούπια έφραξαν το τόξο, το οποίο, από το μεγάλο βάρος και την πίεση του νερού κατέρρευσε…», αναφέρουν μαρτυρίες που διασώθηκαν.
Οι Σκλουπιώτες ξαναπροσπάθησαν δύο χρόνια αργότερα, το 1868.
Είχαν σταθεί τυχεροί γιατί η ξυλεία και οι περισσότερες πέτρες είχαν σφηνώσει στα άκρα του γκρεμισμένου γεφυριού. Παρά το γεγονός πως είχε πια ολοκληρωθεί η ζεύξη της Πλάκας πετυχημένα, με το ιστορικό μονότοξο γεφύρι, εκείνοι ήθελαν το δικό τους, για να φτάνουν στα Γιάννενα συντομότερα. Πάλι λοιπόν κόποι και θυσίες, πάλι παρακλήσεις προς τον Λούλη, ευτυχώς με αποτέλεσμα. Ακόμη και οι ίδιοι οι μαστόροι, όπως λέγεται, πήραν προσωπικά το ζήτημα, πούλησαν τα χωράφια τους για να συνεισφέρουν στο κοινό ταμείο. Το έργο δουλεύτηκε τμηματικά –πολύ επικίνδυνο αυτό– και παραδόθηκε αρκετά χρόνια αργότερα, το 1874. Ένα στέρεο γεφύρι ήταν γεγονός, αλλά με δυσκολίες το πέρασμα γιατί δεν είχε παραπέτα στο καλντερίμι του τόξου, το οποίο ήταν στενό ως διάβαση.
Το 1881 το ποτάμι ορίζεται ως οροθετική γραμμή μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Τότε «…εις το ανατολικόν μέρος ταύτης υπήρχε στρατιωτικόν Ελληνικόν φυλάκιον από οπλίτας ευζώνους, με επικεφαλής λοχίαν, τον ιστορικόν Βάγιαν, εις δε το δυτικόν, επίσης στρατιωτικόν Τουρκικόν φυλάκιον και επί πλέον και ένα σερίφη, τελωνοφύλακα προς έλεγχον των διερχομένων εκείθεν λαθραίων εκ του Ελληνικού εδάφους προς το Τουρκικόν», θυμούνται κάτοικοι των χωριών.
Μετά την απελευθέρωση ολόκληρης της Ηπείρου, η μορφή του γεφυριού θα αλλάξει ριζικά, θα βελτιωθεί σημαντικά. Το 1932, με δαπάνη του ελληνικού κράτους, θα χτιστούν τρία επιπλέον τόξα βοηθητικά, δύο προς την αριστερή όχθη κι ένα προς Κατσανοχώρια, και το γεφύρι θα γίνει τετράτοξο. Αυτό θα επιτρέψει να αμβλυνθούν οι μεγάλες κλίσεις του διαδρόμου διάβασης, που ωστόσο εξακολουθεί να παραμένει χωρίς παραπέτα.
Νίκος Μάντζος, ο γεφυράς της Πολιτσάς
Ο Νίκος Μάντζος γεννήθηκε στους Ραφταναίους το 1891. Από μικρός μπήκε στα μπουλούκια, όπως άλλωστε όλο του το σόι. Πελεκάνος καλός ο πατέρας του, ο Γιάννης, πελεκάνοι και οι θείοι του, ο Μήτρος, ο Γιώργος. Όταν μεγάλωσε, έφτιαξε δικό του μπουλούκι κι άρχισε τα ταξίδια. Πήγε Πελοπόννησο, Θεσσαλία, Ηγουμενίτσα, Αγρίνιο. Παντρεύτηκε τη Βασιλική Γιάνκου απ’ το Κοντοβράκι κι απέκτησε μαζί της εννέα παιδιά. Όταν ανέλαβε το ξαναχτίσιμο του γεφυριού της Πολιτσάς ήταν 41 ετών.
Κάτοικοι από την περιοχή διέσωσαν τις μνήμες για τη χαράδρα και το γεφύρι.
«…Απ’ τα μουλάρια κατέβαζαν το φορτίο στην άκρα. Παίρναμαν τα ζώα, τα περνάγαμαν πέρα. Παίρναμαν μετά στον ώμο τα τσουβάλια, τα περνάγαμαν κι αυτά. Δηλαδή ήταν πολύ επικίνδυνο το γεφύρι…
»Μόνο μια καμάρα είχε, κι απότομη. Οι γυναίκες φοβόντουσαν, πάαιναν μπουσουλώντας, και τα ζώα με δυσκολία! Έβαζαν στα μουλάρια τα σακάκια στο κεφάλι για να μη βλέπουν δεξιά κι αριστερά! Κι ο άνθρωπος αν κοίταζε έτσι, ζαλίζονταν. Στενό, ήταν στενό, δεν είχε και τις άκρες…
»Κατέβαζε πολύ νερό το ποτάμι εκεί, πολύ. Γέμιζε από τη μία άκρη ως την άλλη, το χειμώνα. Δεν μπορούσες να περάσεις. Μέχρι απάνω έφτανε το νερό. Έπρεπε να φτιάξουν κι άλλα τόξα, γιατί το παλιό αποκλειόταν απ’ τα νερά. Ήθελε συμπλήρωμα στο γεφύρι και να ομαλύνει το ανέβασμα-κατέβασμα να μπορούν να περνάν πιο άνετα, κι επειδή τα νερά απέκλειαν τη κεντρική καμάρα. Έπρεπε να μεγαλώσει…
»Αλλά και πέρασμα πολυσύχναστο είχε γίνει τότε η Πολιτσά. Διέθετε μάλιστα και χάνι, για τους Τζουμερκιώτες που φεύγαν στα Γιάννενα, για τους Κατσανοχωρίτες που, αντίθετα, ανέβαιναν στις θερινές βοσκές. Κι όλοι αυτοί, Τούρκοι και ντόπιοι, έπρεπε πάντα, έστω και με τη ψυχή στο στόμα, να διαβούνε κείνο το φοβερό γεφύρι».
Η ιστορία του πετρογέφυρου της Πολιτσάς είναι χαρακτηριστική των εκατοντάδων γεφυριών στην ευρύτερη περιοχή της Πίνδου.
Ο Σπύρος Μαντάς, στο μεγάλο και πολύχρονο οδοιπορικό του, έχει καταγράψει 732 πέτρινα γεφύρια που έχουν διασωθεί. «Συνιστούν θαύμα τα πετρογέφυρα, είσοδο στο άγνωστο με εξασφαλισμένη την επιστροφή», λέει, και χαρακτηρίζει τους γεφυράδες μαστόρους «ποιητές των τόξων».
«Όταν τους άκουγα, αυτούς τους ξωμάχους της πέτρας, δεν ήξερα πού να εστιάσω. Στο καθάριο –γι’ αυτό ήρεμο– βλέμμα τους ή στα χέρια τους τα ροζιασμένα; Τελικά αφηνόμουν στο στόμα, που, όταν ξεθύμαινε το παράπονο, γινόταν βίβλος πολύτιμος, πρόταση με δίχως μη».
