Κωνσταντινούπολη: Παραμυθάδες, μουσικοί και τραγουδιστές, ο κόσμος της ταβέρνας και του καφενείου – Ένα ιδιότυπο περιθώριο

Σχεδόν από πάντα και σε διάφορες κοινωνίες οι δημόσιοι χώροι συνάθροισης ταυτίζονται με τόπους όπου υπάρχει ανομία, παρεισφρύουν περιθωριακοί τύποι –όχι κατ’ ανάγκη φτωχοί ή αμόρφωτοι–, και γενικά γίνονται ταραχές. Στην οθωμανική Κωνσταντινούπολη, ανάλογη άποψη υπήρχε για τις ταβέρνες και τα καφενεία και φυσικά για τον κόσμο που σύχναζε εκεί.

Οι άνθρωποι που επέλεγαν τους χώρους αυτούς για να περνούν το χρόνο τους, σύμφωνα με το έργο «Περιθωριακές ομάδες στην οθωμανική Κωνσταντινούπολη» (2007) που φέρει την υπογραφή του Μαρίνου Σαρηγιάννη, θεωρούνταν περιθωριακοί λόγω ηθικής περισσότερο και όχι τόσο λόγω κοινωνικής τάξης.

«Μια ιδιαίτερη ομάδα, τα “παιδιά της πόλης” ή şehr oğlanları, συνέδεε τον αμόρφωτο και φιλοτάραχο “όχλο” της πόλης με τον κόσμο των επικούρειων ποιητών και κατώτερων ουλεμάδων¹. Αποκλίνουσες συμπεριφορές όπως η οινοποσία, η ομοφυλοφιλία ή η χρήση ναρκωτικών ήταν συνήθεις στις ομάδες εκείνες, μολονότι δεν επέφεραν πάντοτε το στιγματισμό χάρη στη “διττή” ηθική της οθωμανικής ελίτ².

»Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι αν και οι οθωμανοί συγγραφείς φαίνεται να τηρούν αμφίσημη στάση απέναντι στους επαγγελματίες της ψυχαγωγίας (παραμυθάδες, μουσικούς και τραγουδιστές, ακροβάτες κ.λπ.) οι οποίοι ανήκουν στην ίδια “κουλτούρα του καφενείου”, όμως τα επαγγέλματα αυτά δεν μπορούν να θεωρηθούν εξ ορισμού “περιθωριακά” για την οθωμανική κοινωνία³.

Εκτός από τις ταβέρνες και τα καφενεία, άντρα περιθωριακής συμπεριφοράς θεωρούνταν επίσης πανδοχεία, κουρεία, δημόσια λουτρά και «δωμάτια εργένηδων» (bekâr odaları), παρόλο που δεν ήταν με κανένα τρόπο εξ ορισμού κακόφημα μέρη.

«Τα καφενεία συσχετίζονταν από την κυρίαρχη ελίτ με την εγκληματικότητα, την οκνηρία και την ανάμιξη ανθρώπων από διαφορετικά κοινωνικά και/ή πολιτισμικά επίπεδα, κάτι που συνεπαγόταν παραβίαση της αρχής του “ορίου” (hadd) και απειλή για τη διατήρηση της τάξης, τόσο στο ιδεολογικό όσο και στο πολιτικό επίπεδο. Περιστασιακές απαγορεύσεις τέτοιων δημόσιων χώρων βασίζονταν ακριβώς στην απειλή αυτή ενάντια στην κοινωνική τάξη⁴.

»Σε ένα γενικότερο επίπεδο, διάφορες περιοχές και συνοικίες της Κωνσταντινούπολης συνδέονταν κατά κάποιο τρόπο με παραβατικές συμπεριφορές, αν και δε συνιστούσαν με κανένα τρόπο “γκέτο” εγκληματιών. Οι ταβέρνες λοιπόν αφθονούσαν κατά μήκος των ακτών, τόσο του Μαρμαρά όσο και του Κεράτιου, κυρίως σε περιοχές με πυκνό πληθυσμό χριστιανών ή εβραίων».

Δύο τέτοιες συνοικίες ήταν το Κουμκαπί (Κοντοσκάλι) και η Σαμάτια (Ψωμαθειά)· ακόμη πιο κακόφημες ήταν οι συνοικίες του Γαλατά –γνωστού για τις αναρίθμητες ταβέρνες του, αλλά και ο οποίος γειτνίαζε με το ναύσταθμο στο Κασίμ Πασά– και του γειτονικού Τοπχανέ, καθώς και του Μπαλάτ, το οποίο βρισκόταν κοντά σε συνοικισμούς Τσιγγάνων και σε μια από τις μεγαλύτερες εμπορικές αποβάθρες της πόλης.

Μαρίνος Σαρηγιάννης

•Πηγή: Σαρηγιάννης Μαρίνος, Περιθωριακές ομάδες στην οθωμανική Κωνσταντινούπολη, 2007, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Κωνσταντινούπολη.

1. Sariyannis, M., «‘Mob’, ‘Scamps’ and Rebels in 17th Century Istanbul: Some Remarks on Ottoman Social Vocabulary», International Journal of Turkish Studies 11/1-2 (2005), σελ. 1-15.

2. Βλ. Sariyannis, M., “Law and Morality in Ottoman Society: The Case of Narcotic Substances”, στο  Kolovos, E. –  Kotzageorges, Ph. –  Laiou, S. – Sariyannis, M. (επιμ.), The Ottoman Empire, the Balkans and the Greek Lands: Studies in Honor of John C. Alexander (Istanbul 2007)· Andrews, W.G. –  Kalpaklı, M., The Age of Beloveds. Love and the Beloved in Early-Modern Ottoman and European Culture and Society (Durham 2005)· Ze’evi, D., Producing Desire. Changing Sexual Discourse in the Ottoman Middle East, 1500-1900 (Berkeley – Los Angeles – London 2006).

3. Sariyannis, M., «‘Neglected Trades’: Glimpses Into the 17th-Century Istanbul Underworld», Turcica 38 (2006), σελ. 173 και σημ. 73, όπου και βιβλιογραφία.

4. Saraçgil, Α., “Generi voluttuari e ragion di stato: politiche repressive del consumo di vino, caffè e tabacco nell’ Impero Ottomano nei secc. XVI e XVII”, Turcica 28 (1996), σελ. 163-193, ιδ. σελ. 179-80· Hattox, R. S., Coffee and Coffeehouses: The Origins of a Social Beverage in the Medieval Near East (Washington 1988)· Refik (Altınay), A., On altıncı asırda İstanbul hayatı (1553-1591)2 (İstanbul 1988), σελ. 138, 141 (Χ/3, Χ/8).