Δύο χιλιόμετρα μακριά από την Ουρανούπολη Χαλκιδικής, της πόλης όπου εγκαταστάθηκαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή πρόσφυγες από την Μικρασία και την Προποντίδα, κατευθυνόμενοι νοτιοανατολικά και ακολουθώντας έναν κακοτράχαλο χωματόδρομο φτάνουμε στα ερείπια της αγιορείτικης Μονής Ζυγού – βρίσκεται λίγα μέτρα έξω από τα σύνορα του Αγίου Όρους.
Τα απομεινάρια του άλλοτε κραταιού μοναστηριού ήρθαν στο φως μετά τις ανασκαφές της 10ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων με επικεφαλής τον αρχαιολόγο Ιωακείμ Παπάγγελο το 1984. Οι ανασκαφικές και αναστηλωτικές εργασίες βρίσκονται ακόμα σε εξέλιξη.
Το μοναστήρι ήταν αφιερωμένο στον Προφήτη Ηλία. Ο Όσιος Αθανάσιος Αθωνίτης, ο οποίος ήταν γεννημένος στην Τραπεζούντα του Πόντου και θεωρείται ο ιδρυτής του κοινοβιακού μοναχισμού στο Άγιον Όρος, έζησε για λίγα χρόνια στη Μονή Ζυγού.
Στο Άγιον Όρος έφτασε για πρώτη φορά το 958, για να ασκητέψει δίπλα σε έναν πολύ απλό πνευματικό γέροντα. Μάλιστα, για να μην τον καταλάβουν και για να ζήσει απερίσπαστος στην ησυχία, υποδύθηκε πως ήταν κάποιος αγράμματος ναύτης με το ψευδώνυμο Βαρνάβας, ο οποίος είχε ναυαγήσει.
Ο Όσιος Αθανάσιος Αθωνίτης έχτισε τη Μονή Μεγίστης Λαύρας το 963, και το έτος αυτό θεωρείται το έτος έναρξης του Αγίου Όρους (ως οντότητας). Έφτιαξε κελιά, εργαστήρια κτλ. γύρω από το καθολικό και σιγά-σιγά έγινε λαύρα, προσέλκυσε πολλούς μοναχούς που πήγαν να ζήσουν όλοι μαζί (κι όχι ο καθένας μόνος ως ασκητής).
Τον 11ο αιώνα, υπό ηγουμενίας γέροντος Νήφωνα, η Μονή Ζυγού ήταν μία από τις σημαντικότερες μονές του Άθωνα, όμως τον 12ο αιώνα ερημώθηκε και παραχωρήθηκε από τον αυτοκράτορα Αλέξιο Γ΄ τον Άγγελο στη Μονή Χιλανδαρίου – είναι το πρώτο μοναστήρι που συναντά κανείς εάν εισέλθει στο Όρος από στεριάς (ανενεργή είσοδος στις ημέρες μας).
Τον 13ο αιώνα, και συγκεκριμένα το έτος 1206, λίγο μετά την «παρέκκλιση» των Σταυροφόρων από την πορεία τους και το σκοπό τους να ελευθερώσουν τα Ιεροσόλυμα, και μετά την πρώτη άλωση της Κωνσταντινούπολης από αυτούς, ένας Φράγκος «άρχοντας» μαζί με το στρατό του εγκαταστάθηκαν στη Μονή Ζυγού και τη μετέτρεψαν σε ορμητήριό τους για να λεηλατούν τις μονές του Αγίου Όρους. Μετά από παρέμβαση του Πάπα της Ρώμης (κάτι που δεν έκανε για την Κωνσταντινούπολη που για 60 ολόκληρα χρόνια τη λεηλατούσαν υπό τις ευλογίες του), το 1211 ο Φράγκος ληστής εκδιώχθηκε από την περιοχή.
Όμως, η περίοδος της διαμονής του έμεινε για πάντα στην Ιστορία, αφού έως και σήμερα η Μονή Ζυγού είναι γνωστή και ως «Φραγκόκαστρο».
Μέχρι το 1980 η μονή δυστυχώς λεηλατούνταν συνεχώς, παραδομένη χωρίς έλεος σε μια διαδικασία εξαφάνισής της. Είναι χαρακτηριστικό πως πέριξ και μέσα στον μοναστικό χώρο λειτουργούσαν έξι υψικάμινοι που μετέτρεπαν το μνημείο σε ασβέστη με τον οποίο μάλιστα χτίστηκε τη δεκαετία του ’60 και το ξενοδοχείο «Ξενία» της Ουρανούπολης.
Τα «Ξενία» αποτελούσαν τουριστικές εγκαταστάσεις βάσει κρατικού προγράμματος υπό την εποπτεία του ΕΟΤ, για να αναδειχθεί το φυσικό κάλλος της χώρας μας, και ήταν σχεδιασμένα για το λόγο αυτό με τη δωρική αρχιτεκτονική του πρωτοπόρου «εθνικού» μας αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη.
Το εσωτερικό ήταν επιχρισμένο με λεπτόκοκκο πατητό ασβεστοκονίαμα διακοσμημένο με βυζαντινές τοιχογραφίες από τις οποίες δυστυχώς μόνο μια υποψία μπορούμε να έχουμε σήμερα, από τα λιγοστά σπαράγματα που έχουν διασωθεί.
Λίγα μέτρα μακριά από τα ξώτειχα του μοναστηριού, περνώντας την κοίτη του ξεροπόταμου, του φυσικού συνόρου του Αγίου Όρους από τα βόρεια, συναντάμε το φράχτη οριοθέτησης της Αθωνικής Πολιτείας και μια μικρούλα πόρτα που λόγω του κινδύνου πυρκαγιάς (η βλάστηση είναι οργιώδης) παραμένει ξεκλείδωτη κατά τους θερινούς μήνες.
Αυτό είναι και το τελευταίο σημείο πρόσβασης του ανατολικού «ποδιού» της Χαλκιδικής για τις γυναίκες.
Η Μονή Ζυγού –έστω και ανενεργή σήμερα– είναι η μόνη αθωνική μονή στην οποία επιτρέπεται η είσοδος στις εκπροσώπους του γυναικείου φύλου. Έξω από την περίφραξη διακρίνεται η στήλη με το σήμα της UNESCO που σηματοδοτεί το χαρακτηρισμό της αθωνικής χερσονήσου ως Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
Αλεξία Ιωαννίδου
