Ποια επιστήμη;

Οι ανυπόστατοι αφορισμοί και οι γενικεύσεις έρχονται σε ευθεία αντίθεση με την ουσία της επιστήμης. Όταν όμως συμβαίνει το υποκείμενο της γενίκευσης να είναι η ίδια η επιστήμη, το πράγμα εισέρχεται στη σφαίρα του παράλογου.

Σε αρκετά από τα πρόσφατα άρθρα μου επιμένω. Σε ποια ακριβώς «επιστήμη» μού ζητάτε να δηλώσω τυφλή πίστη; Στα κελεύσματα ποιας «επιστήμης» να πειθαρχήσω; Ποια «επιστήμη» είναι «εκ Θεού»; Η γενικόλογες αναφορές περί «επιστήμης» μού προκαλούν παγωμάρα, σύγχυση, παραζάλη, ίλιγγο.

Ο χώρος της επιστημονικής έρευνας είναι η αιχμή του δόρατος της επιστήμης και ο τρόπος που αυτή προοδεύει. Σε κάθε περίπτωση, είναι και αυτός «επιστήμη». Ο χώρος αυτός όμως είναι επισφαλής και αβέβαιος. Εάν μου ζητάτε εμπιστοσύνη στο χώρο της βεβαιωμένης, της πάγιας επιστημονικής γνώσης, τι να σας πω; Την υπηρετώ, τη διδάσκω στο πανεπιστήμιο – αυτό τα λέει όλα.

Μήπως μου ζητάτε τυφλή πίστη στην επιστήμη εννοώντας πίστη σε έρευνες εν εξελίξει για πράγματα άγνωστα μέχρι σήμερα και σε νέα ερευνητικά δεδομένα; Και πάλι τι να σας πω… Θυσίασα τη ζωή μου για να παράξω και εγώ κάποια από αυτά. Ατέλειωτες ώρες, γιορτές, σαββατοκύριακα, χωρίς διακοπές. Ήθελα να βάλω και εγώ το λιθαράκι μου στην παραγωγή νέας γνώσης.

Εάν, λοιπόν, μου ζητάτε τυφλή εμπιστοσύνη σε αυτού του είδους την επιστήμη –εγώ που θυσίασα πολλά στη ζωή μου, γι’ αυτή σας λέω– ξεχάστε το. Εάν, μάλιστα, με αποκαλείτε ηλίθιο γι’ αυτή την άρνηση, δεν μπορώ να σας ανταποδώσω την αβροφροσύνη με κάποιον χαρακτηρισμό, δεν βρίσκω τον κατάλληλο.

Ματαιοπονώ. Κάποιοι δεν θέλουν να καταλάβουν τη διαφορά μεταξύ ενός βεβαιωμένου από την πολυετή ανθρώπινη εμπειρία και δοκιμή επιστημονικού επιτεύγματος, από την επιστημονική έρευνα εν εξελίξει και τις τρέχουσες δοκιμές υποθέσεων και θεωριών. Επιμένουν στη γενίκευση. Το μαχαίρι κόβει, το αμυντικό χαφ κόβει· ο παίκτης είναι μαχαίρι, πάει τελειώσαμε. Κάποιοι δεν θέλουν να δεχτούν ότι στο χώρο της επιστημονικής έρευνας τα δεδομένα μπορεί να αλλάξουν από μέρα σε μέρα, από χρόνο σε χρόνο, από δεκαετία σε δεκαετία.

Αλλά ίσως με καταλάβουν καλύτερα με κάποιο διδακτικό παράδειγμα, με κάποια αληθινή ιστορία από τον χώρο της έρευνας. Νά, λοιπόν, μία ωραία. Για αιώνες ο άνθρωπος υπόφερε απ’ το στομάχι του. Γαστρίτιδα, έλκος, θανατηφόρες γαστρορραγίες, καρκίνος του στομάχου. Πόνος και θανατικά πολλά. Η επιστήμη και η τεχνολογία όμως προόδευσαν· με τα πολλά ανακαλύφτηκε το γαστροσκόπιο. Βλέπαν οι γιατροί το στομάχι από τα μέσα του και έπαιρναν δείγματα ιστών για να τα δουν κάτω από το μικροσκόπιο οι συνάδελφοί μου οι γιατροί οι παθολογοανατόμοι. Είδαν, και αν είδαν δείγματα! Οι καλύτεροι σ’ Ανατολή και Δύση έβλεπαν συνέχεια βιοψίες στομάχου. Συμβατικές οι διαπιστώσεις και οι διαγνώσεις.

Τι να έλεγαν, λοιπόν, και οι κακόμοιροι οι γαστρεντερολόγοι στους πονεμένους ασθενείς τους; Καταπραϋντικά, αντιόξινα, κόψε τα τηγανητά και το άγχος (αχ, αυτό το άγχος!). Μάταια. Δώσ’ του γαστρορραγία, δώσ’ του καρκίνος και… ζωή σε λόγου μας. Ώσπου ένας Αυστραλός παθολογοανατόμος ονόματι Robin Warren γύρω στο 1980 άρχισε να παρατηρεί κάτω από το μικροσκόπιό του ότι στις βιοψίες του βλεννογόνου του στομάχου ασθενών με γαστρίτιδα υπήρχαν κάτι μυστήρια βακτηρίδια που αχνοφαίνονταν. Συνεργαζόμενος με έναν ειδικευόμενο γαστρεντερολόγο, τον Barry Marshall, έκαναν τις μελέτες τους και άρχισαν να τις δημοσιεύουν στα επιστημονικά περιοδικά και να τις ανακοινώνουν στα συνέδρια.

Η αμφισβήτηση και οι λοιδορίες πήγαιναν σύννεφο. Έδωσαν μάχη πραγματική. Βλέπετε αυτό που ισχυρίζονταν –ότι αρκετές από τις σοβαρές παθήσεις στο στομάχι οφείλονται σε βακτηρίδιο–, πήγαινε κόντρα στην ιατρική επιστήμη που μέχρι τότε έλεγε ότι στο στομάχι δεν υπάρχουν παθογόνα βακτηρίδια· τα σκότωνε δήθεν το οξύ του γαστρικού υγρού. Αυτό διδάσκονταν στα αμφιθέατρα οι φοιτητές της Ιατρικής ανά τον κόσμο. Γι’ αυτό και όλοι οι καλοί παθολογοανατόμοι παγκοσμίως που έβλεπαν βιοψίες κοιτούσαν τα βακτηρίδια μα δεν τα έβλεπαν.

Βλέπεις τι σου είναι η προκατάληψη και το δόγμα και η τυφλή πίστη σε αυτά που σου λένε από έδρας; Όχι να σκεφτείς, μα μήτε να δεις μπορείς… Ο Warren όμως είπε το εξής ωραίο: «Προτίμησα να πιστέψω αυτό που έβλεπαν τα ματάκια μου και όχι αυτά που έγραφαν τα βιβλία και έλεγε ολόκληρο το ιατρικό συνάφι».

Πολλές περιπέτειες και πολλές ιστορίες έχουν να διηγούνται οι δύο επιστήμονες¹ οι οποίοι πέρασαν διά πυρός και σιδήρου την δεκαετία του ’80 μέχρι να γίνουν πιστευτοί. Με τα πολλά, μετά από μία δεκαετία, στις αρχές του 1990, άρχισε επιτέλους η θεραπεία με τα αντιβιοτικά που σκοτώνουν το Helicobacter pylori (έτσι ονομάστηκε το βακτηρίδιο). Από τότε γλιτώνει πολύς κοσμάκης. Να έχεις το μικρόβιο να σου κάνει ζημιά στο στομάχι και οι γιατροί να σου λένε για τ’ άγχος και τις τηγανητές μελιτζάνες… Πάντως, οι δύο σπουδαίοι επιστήμονες έλαβαν πανάξια το βραβείο Nobel το 2005.

Γεμάτη είναι η ιστορία της επιστήμης από τέτοιες ανατροπές και εκπλήξεις.

Γι’ αυτό σας λέω… Απ’ το ν’ ακούμε τις μεγαλοστομίες και τις σιγουράντζες και τα «ομνύω» στην ιερή επιστήμη και τα ρέστα, δεν ακούμε καλύτερα κανένα τραγούδι;

Βάλε το «Θέλουμε και τα τραβάμε». Α, ρε επιστήμονα Γιάννη Λεμπέση… Τι ύμνο έγραψες!