Στην επαρχία Γαλίανας της Ματσούκας, πάνω στο όρος Πυργί σε υψόμετρο 1.210 μ., βρίσκεται ο Άγιος Γεώργιος Περιστερεώτα, ένα από τα σπουδαιότερα μοναστήρια του Πόντου.
Ελάχιστα γνωρίζουμε για την πρώιμη ιστορία της μονής, πέρα από το ότι χτίστηκε το 752.
Στον νέο Κώδικα υπάρχει καταγεγραμμένη η παράδοση ότι χτίστηκε από τρεις ασκητές μοναχούς, οι οποίοι ξεκίνησαν από τα δάση των Σουρμένων οδηγούμενοι από τρία περιστέρια κατά προσταγή του Αγίου Γεωργίου, τον οποίο οραματίστηκαν και οι τρεις ταυτόχρονα. Γι΄ αυτόν το λόγο ονομάστηκε Περιστερεώτα.
Ερημώθηκε το 1203 από περσική επιδρομή και ανασυστήθηκε το 1393-98 από τον προηγούμενο της μονής Παναγίας Σουμελά, ο οποίος με τη μεσολάβηση και του Βησσαρίωνα κατάφερε και απέσπασε αυτοκρατορικό χρυσόβουλο του Αλεξίου του Δ΄ Μεγάλου Κομνηνού, αυτοκράτορα Τραπεζούντας.
Η μονή τιμήθηκε και με άλλα χρυσόβουλα των Κομνηνών της Τραπεζούντας, ενώ ευεργετικά έδρασε και ο αυτοκράτορας της Τραπεζούντας Αλέξιος Γ΄.
Το 1483 ξέσπασε πυρκαγιά, με αποτέλεσμα να καούν τα χρυσόβουλα των Κομνηνών και πολλά κειμήλια, όπως ιερά λείψανα πολλών αγίων, άμφια, αρτοφόρια και άλλα χαρίσματα. Η μονή επισκευάστηκε με την άδεια του σουλτάνου Βαγιαζίτ Β΄ και, μάλιστα, της χορηγήθηκαν και προνόμια από τον ίδιο, τα οποία ενίσχυσε με ιδιαίτερο χρυσόβουλο και ο διάδοχός του, σουλτάνος Σελίμ Α’.
Το 1501 ο ηγούμενος Μεθόδιος βλέποντας την ένδεια στην οποία είχε περιπέσει η μονή λόγω της οθωμανικής κατάκτησης και των ανεξέλεγκτων επιδρομών, αφού την παρουσίασε στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, κατάφερε να αναγνωριστεί ως Σταυροπηγιακή και Πατριαρχική.
Ο μητροπολίτης Χρύσανθος, όμως, διατηρούσε σοβαρές επιφυλάξεις για τη σταυροπηγιακή αξία της μονής, στην οποία αφιερώθηκε μόνο η εξαρχία της Γαλίανας «από την γέφυραν της Χαρτσακονής ήτοι του καλούμενου Διποτάμου και άνωθεν».
Η εξαρχία της Γαλίανας αποτελούνταν από 18 χωριά με περίπου 800 οικογένειες και ο ηγούμενος της μονής ήταν επιφορτισμένος με το ποιμαντικό έργο, που σε άλλη περίπτωση ανήκε στην οικεία μητρόπολη, χειροτονώντας ιερείς και εκδίδοντας άδειες γάμου και διαζυγίων. Στις αρχές του 20ού αιώνα αποτελούνταν από 953 οικογένειες (στέφανα), δηλαδή περίπου 4.000 ψυχές.
Πλούσια βιβλιοθήκη, έμφαση στα σχολεία
Το μεγαλύτερο μέρος της μονής είχε οικοδομηθεί το 15ο αιώνα, ενώ το καθολικό της, που τα ερείπιά του σώζονταν μέχρι πρόσφατα, είχε εγκαινιαστεί από τον μητροπολίτη Τραπεζούντας Παρθένιο το 1820.
Δεν γνωρίζουμε το ακριβές περιεχόμενο της βιβλιοθήκης, αλλά θεωρούνταν η πλουσιότερη της περιοχής, με 4.000 τόμους, εκ των οποίων οι 800 ήταν χειρόγραφα συγγράμματα εκκλησιαστικής και θύραθεν γραμματείας.
Η Μονή του Περιστερεώτα μερίμνησε ιδιαίτερα για την οργάνωση των ελληνικών σχολείων της Γαλίανας και σύστησε το 1909 την Κεντρική Σχολή, ένα πλήρες τετρατάξιο ημιγυμνάσιο στην τοποθεσία Γέφυρα, όπου φοιτούσαν οι απόφοιτοι των δημοτικών σχολείων των γύρω χωριών.
Η μεγάλη πυρκαγιά που ξέσπασε στις 24 Νοεμβρίου 1904 προκάλεσε πολύ σημαντικές ζημιές τόσο στα κτίσματα, όσο και στην κινητή περιουσία της μονής, Γλίτωσαν μόνο η εκκλησία και η βιβλιοθήκη, η οποία βρισκόταν μέσα σε λιθόκτιστο θολωτό, καθώς και το μαγειρείο και οι αποθήκες.
Τελευταίος ηγούμενος ήταν ο Γρηγόριος Παντελίδης από το χωριό Λειβάδια της Γαλίανας. Η εκλογή του στη θέση του ηγούμενου εγκρίθηκε συνοδικώς από το Πατριαρχείο το 1907.
Την περίοδο της ρωσικής κατοχής της Τραπεζούντας (1916-1918), η μονή βρισκόταν από την πλευρά που κατείχαν οι Ρώσοι και έτσι γλίτωσε τις βιαιότητες και την εκκένωση που υπέστησαν οι μονές της Σουμελά και του Βαζελώνα. Ερημώθηκε οριστικά στις 17 Ιανουαρίου 1923.
Σωματείο «Άγιος Γεώργιος Περιστερεώτα»
Με πρωτοβουλία του Χαράλαμπου Κιαγχίδη, συστήθηκε στη Θεσσαλονίκη, στις 23 Απριλίου 1965, σωματείο με την επωνυμία «Άγιος Γεώργιος Περιστερεώτα» και την 23η Απριλίου 1968 πραγματοποιήθηκε η τελετή θεμελίωσης του νέου ιερού ναού του Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα από τον μητροπολίτη Εδέσσης, Πέλλης και Αλμωπίας Καλλίνικο.
Στη νέα μονή μεταφέρθηκαν και φυλάσσονται πολλά πολύτιμα κειμήλια από τον Πόντο.
- Με πληροφορίες από την Εγκυκλοπαίδεια ποντιακού ελληνισμού / Θεοδόσιος Κυριακίδης
