Πείνα, δίψα, ξαγρύπνια, εξάντληση, ψείρα, βρομιά και αρρώστια. Μα πάνω απ’ όλα, ξεριζωμός και γενοκτονία. Εκατό χρόνια πριν Πόντιοι και Μικρασιάτες ξεκίνησαν τσακισμένοι ένα ταξίδι προς τη μητέρα Ελλάδα, με βασικούς προορισμούς τα λιμάνια του Πειραιά και της Θεσσαλονίκης – μαζί τους και Αρμένιοι και Ασσύριοι. Η «φιλοξενία» από την πρώτη στιγμή πήρε τη μορφή του λοιμοκαθαρτηρίου: Η Μακρόνησος, όπως μαρτυρούν και φωτογραφίες του National Geographic που διασώθηκαν, ήταν ένας χώρος συγκέντρωσης για τους εκτοπισμένους. Κούρεμα, λουτρό και αποπαρασίτωση ήταν η συνήθης διαδικασία, που επιβάρυνε ακόμα περισσότερο την ψυχολογία τους.
Για τον Θεόφιλο Καστανίδη, πρόεδρο του Συλλόγου Ποντίων «Αργοναύται-Κομνηνοί», είναι το Μακρονήσι, το οποίο λύνει τη σιωπή του.
Μετά από 15 χρόνια έρευνας και επεξεργασίας στοιχείων το έργο «1922-1923. Εκατό χρόνια μετά το Μακρονήσι λύνει τη σιωπή του» είναι πλέον ολοκληρωμένο. Η πρώτη του παρουσίαση έγινε την περασμένη Τετάρτη στο Πνευματικό Κέντρο της Ένωσης Σπάρτης Μικράς Ασίας. «Οι χώροι των λοιμοκαθαρτηρίων ήταν κοντά σε λιμάνια, ώστε να μην έρθουν σε επαφή οι πρόσφυγες με τον υπόλοιπο πληθυσμό στην ενδοχώρα», τόνισε ο πρόεδρος της Ένωσης Σπάρτης Μικράς Ασίας Λουκάς Χριστοδούλου.
Η Μακρόνησος όταν οι Πόντιοι οδηγούνταν εκεί… για να απολυμανθούν! (φωτ.:National Geographic)
Υπολογίζεται ότι στον Άγιο Γεώργιο, ένα νησάκι μεταξύ Περάματος και Σαλαμίνας, μεταφέρθηκαν περίπου 100.000 άνθρωποι που, εκτός από τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης και την εχθρότητα, είχαν να αντιμετωπίσουν και την εκμετάλλευση. Στο Καραμπουρνάκι στην Καλαμαριά λειτούργησε ένα ακόμα λιμοκαθαρτήριο· σε αυτό το χώρο πέθαναν περίπου 20.000 άνθρωποι. «Απολυμανθείς» έγραφαν τα βιβλιάρια που έπαιρναν οι πρόσφυγες, μαζί με λίγα χρήματα, λίγα ρούχα και τροφή.
«Το 1922-1923 είναι ένα αχαρτογράφητο κεφάλαιο της ιστοριογραφίας μας. Οι πρόσφυγες ερχόμενοι στην Ελλάδα είχαν ήδη επιβαρυνθεί με μολυσματικές ασθένειες από τις ατέρμονες πορείες. Μεταφέρθηκαν 1.850 άτομα με το πλοίο “Ιωνία” που χωρούσε μόλις 500», σημείωσε ο Θεόφιλος Καστανίδης. Τα πλοία λόγω καιρού έμεναν έξω από τη Μακρόνησο αρόδο μέχρι να επιτραπεί ο ελλιμενισμός – οι Αρχές υπό το φόβο των ασθενειών άφηναν ανθρώπους στιβαγμένους, με στερήσεις, ψυχικά ράκη. Όσα παιδιά πέθαιναν τα έριχναν στη θάλασσα· τα άψυχα κορμιά έρχονταν στην επιφάνεια και χτυπούσαν στις λαμαρίνες των πλοίων. «Χανόταν η λογική, ο σεβασμός και κάθε αξιοπρέπεια», τόνισε.
(Φωτ.: ert.gr / Νάσος Μπράτσος)
Ακόμα, αναφέρθηκε στο στρατόπεδο Σελημιέ έξω από την Κωνσταντινούπολη απ’ όπου ξεκινούσε το ταξίδι, στον Ιάπωνα πλοίαρχο που πέταξε πολύτιμο εμπόρευμα στη φλεγόμενη Σμύρνη για να σώσει Έλληνες και Αρμένιους, αλλά και στη μαρτυρία της εθελόντριας Αμερικανίδας γιατρού Έσθερ Πολ Λόβτζοϊ. «Ελπίζω το μυαλό μου να ξεχάσει το ανοιχτό κοιμητήριο στο Χαρκούτ», είχε πει στην Daily Telegraph αναφερόμενη στην πορεία των καραβανιών των προσφύγων.
«Στη Μακρόνησο οι Πόντιοι και Ασσύριοι πρόσφυγες έμεναν μέσα σε σκηνές, έπιναν νερό μέσα από σκουριασμένες δεξαμενές που τις έφερναν από το Λαύριο, ενώ στήριγμά τους ήταν ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός, άλλα διεθνή τμήματα του Ερυθρού Σταυρού, καθώς και περίπου 1.000 εθελόντριες γιατρίνες από τις ΗΠΑ», εξήγησε ο Θεόφιλος Καστανίδης.
Και συμπλήρωσε: «Οι πρόγονοί μας έζησαν το μεγαλείο της αλληλεγγύης, αλλά και την απόπειρα εκμετάλλευσής τους, είτε για κάποια κρυμμένη πάνω τους χρυσή λίρα, ή για κάποια σκουλαρίκια. Αρκετές προσφυγοπούλες δεν ήθελαν να κουρευτούν για να μην φανεί στο αυτί η αναπηρία από τη βίαιη αφαίρεση του σκουλαρικιού. Άλλοι αντάλλαξαν εικόνες αγίων με λίγο νερό ή λίγο ψωμί και έγιναν βορά σε άρπαγες».
Πριν από την άφιξη των Ποντίων προσφύγων (η απόφαση ελήφθη στις 10 Ιουνίου 1922), στη Μακρόνησο την περίοδο 1912-1913 κρατούνταν Τούρκοι αιχμάλωτοι.
Οι λάντζες έδεναν στον όρμο Κόκκινα, το λοιμοκαθαρτήριο ήταν στον Αγκαλιστό, στο νότιο τμήμα του νησιού ήταν οι λάκκοι με τον ασβέστη για τα πτώματα. Μάλιστα, ο Θεόφιλος Καστανίδης κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης αποκάλυψε ότι το υπουργείο Πολιτισμού θα συνεδριάσει προκειμένου να αποφασίσει για την τοποθέτηση αναμνηστικής στήλης στη Μακρόνησο για τους Πόντιους και Ασσύριους πρόσφυγες, στον τόπο όπου «σαν πληγωμένα πουλιά άφησαν την τελευταία τους πνοή», όπως είπε.
Και πρόσθεσε: «Η γενοκτονία του λαού και η δραματική κατάληξη των Ποντίων προσφύγων μαζί με αρκετές οικογένειες Ασσυρίων επάνω στο Μακρονήσι παρέμενε μέχρι πρόσφατα δίχως τεκμηρίωση. Σε πολλούς συμπατριώτες μας ήταν εντελώς άγνωστη ιστορία, ακόμα και αν είχαν χάσει συγγενείς τους εκεί πάνω».
(Φωτ.: ert.gr / Νάσος Μπράτσος)
Η εκδήλωση στην Ένωση Σπάρτης Μικράς Ασίας συνοδεύτηκε από την προβολή αρχειακού υλικού. Ομιλητής και ο πρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Ασσυρίων Κυριάκος Μπατσάρας, ο οποίος ανέφερε ότι και πριν το 1922 η Μακρόνησος είχε χρησιμοποιηθεί σαν τόπος εκτοπισμού αρρώστων, φυλακισμένων, κλπ. Επίσης, ο πρόεδρος του ΣΠΟΣ Νοτίου Ελλάδος και Νήσων Χρήστος Δημόπουλος μετέφερε μια μαρτυρία: γυναίκα που λόγω των κακουχιών την πέρασαν για νεκρή σηκώθηκε την ώρα που την έθαβαν!
Εκτός από την Ένωση Σπάρτης Μικράς Ασίας την εκδήλωση διοργάνωσαν οι Σύλλογοι Ποντίων Νέας Ιωνίας «Σινώπη», Μεταμόρφωσης «Εύξεινος Πόντος» και Νέας Φιλαδέλφειας «Δημήτριος Υψηλάντης», τα χορευτικά τμήματα των οποίων παρουσίασαν χορούς του Πόντου.
