Η Μέση Ανατολή έχει καταστραφεί κατά μεγάλο μέρος ενώ όσα κράτη έχουν αποφύγει τον πόλεμο βρίσκονται σε μια εσωτερική αμφισβήτηση και κάνουν προσπάθειες να επαναπροσδιορίσουν την πολιτική τους. Τέσσερα από τα μεσανατολικά κράτη, η Συρία, το Ιράκ, η Υεμένη και η Λιβύη, έχουν ουσιαστικά καταστραφεί και θα χρειαστούν συντονισμένες προσπάθειες πολλών χρόνων για να επανέλθουν σε κανονικούς ρυθμούς ζωής.
Προϋπόθεση, που δεν φαίνεται να ικανοποιείται προσώρας, είναι ότι οι μάχες θα τελειώσουν και θα γίνει αποδεκτή μια μορφή πολιτειακής οργάνωσης.
Ο ηγέτης της λιβανέζικης Χεζμπολάχ Χασάν Νασράλα δήλωσε πως θα χρειαστούν ένα με δύο έτη για να τελειώσει ο πόλεμος στη Συρία, ενώ άλλες πληροφορίες υποστηρίζουν πως οι αντιμαχόμενες δυνάμεις ανασυγκροτούνται για να συνεχίσουν τη μάχη για τη διεκδίκηση εδάφους και εξουσίας. Το σύνολο, σχεδόν, των ισχυρών δυνάμεων του πλανήτη είναι παρούσες με τον έναν ή άλλο τρόπο στη Μέση Ανατολή όπου το παιχνίδι περιπλέκεται αντί να ξεκαθαρίζει.
Στο κείμενο που ακολουθεί το αξιόλογο γαλλικό ιστολόγιο Alternatives Economiques αναλύει την κατάσταση στην οποία βρίσκονται τα τέσσερα διαλυμένα, ουσιαστικά, κράτη την προοπτική τους, τις ειρηνευτικές συνομιλίες και τις νέες εθνότητες που αναδύονται.
«Η Μέση Ανατολή και τα αποτυχημένα κράτη της»
Το Ιράκ, η Συρία, η Υεμένη και η Λιβύη βρίσκονται σήμερα σε κατάσταση προχωρημένης αποσύνθεσης. Είναι πλέον καιρός να βοηθηθούν ώστε να σκεφτούν την αναγέννησή τους. Περισσότερο από ποτέ, η Μέση Ανατολή αναδύεται ως προβληματική ζώνη, με κλιμακούμενες εντάσεις και ένοπλες συγκρούσεις. Απέχουμε πολύ από το σημείο όπου ήταν, τελικά, εύκολο να κατανοηθεί η περιοχή, που διαρθρώθηκε από μια κεντρική αντιπαράθεση: την αντίθεση του Ισραήλ προς τα αραβικά κράτη, με τα τελευταία διαιρεμένα, αφενός, σε εκσυγχρονιστικά και «προοδευτικά» καθεστώτα, αφετέρου σε συντηρητικές μοναρχίες του Κόλπου (στις οποίες πρέπει να προστεθεί η Ιορδανία).
Ο ηγέτης της Χεζμπολάχ Χασάν Νασράλα μιλάει μέσω γιγαντοοθόνης σε διαδήλωση κατά του Αμερικανού προέδρου Ντόναλντ Τραμπ (φωτ.: EPA / Wael Hamzeh)
Τέσσερα κράτη σε αποσύνθεση
Σήμερα, η κατάσταση είναι εντελώς εκρηκτική. Η πιο ανησυχητική εξέλιξη είναι αυτή που οδήγησε στην εμφάνιση κρατών που έχουν πτωχεύσει, ρημαγμένων από τον πόλεμο, όπου η κεντρική εξουσία, αμφισβητείται βίαια από άλλες ομάδες και δεν ελέγχει παρά ένα μέρος της εθνικής επικράτειας. Αυτά τα αραβικά κράτη είναι τέσσερα: Ιράκ, Συρία, Υεμένη, Λιβύη. Και όλα πλήττονται από τα ίδια δεινά.
Καταρχάς, η αποσύνθεσή τους επέτρεψε την δυναμική αντιπαράθεση θρησκευτικών ομάδων, ειδικά μεταξύ των σουνιτών και των σιιτών, ανοίγοντας τη χρόνια διαφωνία τους, ακόμη πιο πρόθυμων να συγκρουστούν μεταξύ τους ενθαρρυμένων από τον παρεμβατισμό της Σαουδικής Αραβίας, αφενός, και του Ιράν, αφετέρου. Οι συγκρουσιακές σχέσεις μεταξύ αυτών των τελευταίων δύο κρατών οδήγησαν σε μια σταδιακή διαδικασία «σιιτικοποίησης»: πολιτικά, το σιιτικό νεφέλωμα περιλαμβάνει σήμερα όχι μόνο τους δωδεκατιστές (στο Ιράκ), αλλά, επίσης, και τους «ετεροδόξους σιίτες» (ζαϋντίτες της Υεμένης, αλαουίτες στη Συρία, κτλ.).
Μόνο η Λιβύη διαφεύγει από αυτή τη διαίρεση, αλλά, στα δυτικά της χώρας, η μειοψηφία αματζίγ (Βέρβεροι) ‒Η ακτή της Μπαρμπαριάς στη Βόρεια Αφρική ονομάστηκε έτσι από τους Βέρβερους, νομαδικό λαό που κατοικούσε στην περιοχή δυτικά της κοιλάδας του Νείλου στη Βόρεια Αφρική. Ονομάζονται αματζίγ ή imazighen στην αρχαιότητα, που σημαίνει “ελεύθεροι άνθρωποι”‒ ξεχωρίζει πιστεύοντας στον ιμπαντισμό, ένα ρεύμα που ανήκει στο χαριζισμό (ένταξη σε μια ισλαμική σέκτα που αποβάλλει από την κοινότητα κάθε αμαρτωλό. Ο χαριζισμός πίστευε στη μαχητικότητα και το τζιχάντ και στην υπεράσπιση της αλήθειας και της επιβολής του καλού με τη βία. Οι χαριζίτες ήταν φανατικοί ζηλωτές, αγωνιστές ιδεαλιστές, αδιάλλακτοι προς κάθε εξουσία. Στους δύο πρώτους αιώνες του Ισλάμ οι χαριζίτες εξολοθρεύτηκαν), τρίτο κλάδο, εξαιρετικά μειονοτικό του Ισλάμ.
Δεύτερον, αυτή η αποσύνθεση ευνόησε την αναβίωση των «περιφερειακών εθνικισμών», που προσπαθούν να οικοδομήσουν έναν αυτόνομο ή και ανεξάρτητο πολιτικό χώρο.
Στη Συρία και το Ιράκ, οι Κούρδοι, των οποίων οι εθνικές φιλοδοξίες δεν ελήφθησαν υπόψη κατά την επανακατανομή του κράτους στο τέλος του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, προσπάθησαν να εδραιώσουν μεθοδικά την εδαφική τους βάση. Τον Σεπτέμβριο του 2017, υπό την ηγεσία του Προέδρου της Αυτόνομης Περιφέρειας του Κουρδιστάν του Ιράκ, Μασούντ Μπαρζάνι, έφθασαν μέχρι του σημείου να οργανώσουν ένα δημοψήφισμα ανεξαρτησίας, το οποίο κατήγγειλε η Βαγδάτη: το «ναι» κέρδισε σχεδόν 93% των ψήφων.
Μαθητές στη Σαναά της Υεμένης παρατηρούν το σημείο όπου έπεσαν βόμβες σαουδαραβικών μαχητικών (φωτ.: EPA / Yahya Arhab)
Στην Υεμένη, η ενοποίηση του 1990, που είναι ακόμα εύθραυστη, αμφισβητείται ανοιχτά από το νότιο κίνημα, το οποίο έχει ανακτήσει την ισχύ του. Στη Λιβύη, η πρόκληση είναι πιο περιορισμένη, ακόμη και αν υπάρχουν αυτονομιστές στην Κυρηναϊκή (ανατολικά), και εάν οι αματζίγ και οι τουαρέγκ εκφράζουν ισχυρές απαιτήσεις για πολιτιστική αναγνώριση. Τέλος, η αποσύνθεση των τεσσάρων κρατών του Ιράκ, της Συρίας, της Υεμένης και της Λιβύης δημιούργησε «ελεύθερες ζώνες» στις οποίες εισέβαλαν τζιχαντιστικές ομάδες που ισχυρίζονται, ως επί το πλείστον, ότι είναι είτε η αλ Κάιντα είτε το Ισλαμικό Κράτος.
Ανταρτικές εξωτερικές παρεμβάσεις
Αυτή η κατάσταση μεγάλης σύγχυσης έχει επιταχύνει, σε ποικίλους βαθμούς, τις παρεμβάσεις εξωτερικών χωρών. Έχει δημιουργηθεί ένας μεγάλος διεθνής συνασπισμός για την καταπολέμηση του Ισλαμικού Κράτους στη Συρία και το Ιράκ, στρατιωτικά και οικονομικά, καθώς και για την καταπολέμηση της ισλαμικής προπαγάνδας. Με επιτυχία στο έδαφος, όπως αποδεικνύεται από την ανακατάληψη της Ράκας και της Μοσούλης. Αυτή η συναινετική προσπάθεια είναι, ωστόσο, περισσότερο εξαίρεση παρά κανόνας.
Πράγματι, οι παρεμβάσεις τρίτων χωρών είναι πολυάριθμες, αλλά συχνά αποσκοπούν να στηρίξουν, εντός των αποτυχημένων κρατών, ένα μέρος εναντίον του άλλου. Έτσι, το Ιράν παρεμβαίνει είτε απευθείας μέσω της μεραρχίας αλ-Κουντς (al-Quds) των Επαναστατικών Φρουρών, είτε μέσω της λιβανικής Χεζμπολάχ για να υποστηρίξει, το καθεστώς του Μπασάρ αλ Άσαντ. Η Ρωσία, με τους εκπαιδευτές και τις αεροπορικές επιδρομές της, βοήθησε επίσης να σωθεί το συριακό καθεστώς.
Απέναντι, οι αντίπαλοι του Άσαντ υποστηρίζονται από ένα μάλλον ευρύ σουνιτικό μέτωπο, το οποίο στηρίζεται από τις Ηνωμένες Πολιτείες και άλλες δυτικές χώρες. Στο στρατόπεδο «Σουνίτες», ωστόσο, υπάρχουν διχόνοιες, όπως αποδεικνύεται από την αντιπαλότητα του Κατάρ και της Σαουδικής Αραβίας, των Εμιράτων και των περιφερειακών συμμάχων τους. Ομοίως, στην Υεμένη, οι Ιρανοί υποστηρίζουν στρατιωτικά και οικονομικά τους αντάρτες Χούτι (ζαϊντίτες) που κατέχουν την πρωτεύουσα Σανάα από το Σεπτέμβριο του 2014. Απέναντί τους, η νόμιμη κυβέρνηση υποστηρίζεται άμεσα από έναν περιφερειακό συνασπισμό υπό την ηγεσία της Σαουδικής Αραβίας, η οποία, παρά την ολοένα και μεγαλύτερη προσφυγή σε σκληρή ισχύ, δεν είναι σε θέση να υπερισχύσει.
Ωστόσο, οι εξωτερικές παρεμβάσεις δεν έχουν μόνο στρατιωτική διάσταση, είναι επίσης διπλωματικές, έστω και αν, προς το παρόν, δεν έχουν οδηγήσει σε απτά αποτελέσματα.
Τρεις ειδικοί απεσταλμένοι του ΟΗΕ είναι υπεύθυνοι να θέσουν σε τροχιά τη διαδικασία εξόδου από την κρίση: ο Ισμαήλ Ουλντ Σέιχ Άχμεντ στην Υεμένη, ο Σταφάν ντε Μιστούρα στη Συρία και ο Γκασάν Σαλαμέ στη Λιβύη. Ωστόσο, δεν μπορούν να κάνουν θαύματα: η ικανότητά τους για διαμεσολάβηση εξαρτάται αναγκαστικά από την καλή θέληση των μερών και των αντίστοιχων υποστηρικτών τους. Στην περίπτωση της Υεμένης, βρισκόμαστε ακόμη σε σύγχυση, πραγματοποιήθηκαν συνομιλίες το 2015 και το 2016 (στην Ελβετία και το Κουβέιτ).
Στιγμιότυπο από τις συνομιλίες του αντιπροσώπου του ΟΗΕ Σταφάν ντε Μιστούρα με εκπροσώπους της συριακής κυβέρνησης στην ευρωπαϊκή έδρα του ΟΗΕ στη Γενεύη (φωτ.: EPA / Xu Jinquan / POOL)
Στη Συρία, το επίσημο πλαίσιο καθορίστηκε με το ψήφισμα 2254 του Δεκεμβρίου 2015 του ΟΗΕ, το οποίο προβλέπει πολιτική μετάβαση μέσω της σύνταξης ενός νέου συντάγματος και της διεξαγωγής ελεύθερων και δίκαιων εκλογών. Οκτώ γύροι διαπραγματεύσεων στη Γενεύη δεν απέδωσαν έως τώρα συγκεκριμένα αποτελέσματα, το ζήτημα της αποχώρησης του Μπασάρ αλ Άσαντ είναι σημαντικό εμπόδιο. Αυτός ο γύρος διαπραγματεύσεων επλήγη επίσης από την έναρξή τους, με πρωτοβουλία της Ρωσίας, τον Ιανουάριο του 2017, με τις συνομιλίες στην Αστάνα (Καζακστάν), μεταξύ του Ιράν, που υποστηρίζει το συριακό καθεστώς, και της Τουρκίας, που υποστηρίζει τις ομάδες κατά του Άσαντ. Ακόμη κι αν αυτές οι συνομιλίες, οι οποίες αποσκοπούν στη σταθεροποίηση των «ζωνών αποκλιμάκωσης» στη Συρία και οι οποίες θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε γενικευμένη κατάπαυση του πυρός, είναι, κατά μία έννοια, συμπληρωματικές εκείνων που διεξάγονται στη Γενεύη, θολώνουν την έξοδο από την κρίση.
Τέλος, στη Λιβύη μια ενδολιβυκή συμφωνία τέθηκε υπό διαπραγμάτευση, τον Δεκέμβριο του 2015, υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών στο Σχιράτ (Μαρόκο). Η εφαρμογή της, ωστόσο, παραμένει αδύνατη λόγω της αντιπαράθεσης μεταξύ της «Κυβέρνησης της Εθνικής Ενότητας» που εδρεύει στην Τρίπολη και του στρατηγού Χαλίφα Χαφτάρ, ισχυρού άνδρα των ανατολικών περιοχών της χώρας.
Προβλέψεις ανασυγκρότησης
Σε αυτή τη δίνη, οι Ηνωμένες Πολιτείες του Τραμπ δείχνουν μια έντονη έλλειψη δέσμευσης. Η Ουάσινγκτον είναι ασφαλώς μέρος της μάχης εναντίον των τζιχαντιστικών ομάδων, αλλά ο νέος ένοικος του Λευκού Οίκου έχει προτείνει μέχρι στιγμής μόνο επιστροφή σε ορισμένα θεμελιώδη στοιχεία: επιβεβαίωση της αμερικανικής συμμαχίας με τη Σαουδική Αραβία και στρατηγική σύνδεση με το Ισραήλ, καταγγέλλοντας τον αποδιοργανωτικό ρόλο του Ιράν.
Από την άλλη πλευρά, είναι δύσκολο να δούμε τις Ηνωμένες Πολιτείες (όπως και την Ευρώπη για το θέμα αυτό) να προτείνουν έναν αξιόπιστο τρόπο να βγει η Μέση Ανατολή από τη διαρθρωτική κρίση στην οποία βρίσκεται.
Ωστόσο, για να μειωθεί η βία πρέπει να ανασυγκροτηθούν τα κράτη που βρίσκονται σήμερα σε παρακμή. Αν δεν είναι νωρίς να ξεκινήσουμε, αν όχι να δράσουμε, τουλάχιστον να σκεφτούμε τρόπους που θα μπορούσαν να προωθήσουν την αναγέννησή τους.
