«Λέσχη Μνημοσύνη», «Ελληνικόν Θέατρον του Πέραν», «Σύλλογος Φιλομαθών εν Βλάγκα», «Λέσχη Εταιρείας Φιλομούσων», «Φιλόπτωχος Αδελφότης Ταταούλων». Ένας ελάχιστος αριθμός από τις πολλές δεκάδες ενώσεις των Ρωμιών της Κωνσταντινούπολης κατά τον 19ο αιώνα, αλλά και πριν από αυτόν, μέσω των οποίων διατήρησαν τη γλώσσα, την πίστη και την ισχυρή συνείδηση της καταγωγής τους.
Μέσω αυτών των συλλογικοτήτων, λοιπόν, αναπτύχθηκαν οι τέχνες και τα γράμματα, πότε με την ενασχόλησή τους με το θέατρο, τους χορούς, και πότε με τη δημιουργία βιβλιοθηκών, όπου συγκέντρωναν βιβλία εξαιρετικά μεγάλης αξίας.
Πάντα με απόλυτη διακριτικότητα, με την αγωνία του Ρωμιού της Πόλης να υπάρξει και να πορευτεί χωρίς να προκαλεί το γκουβέρνο. Με άδεια των κυβερνητικών αρχών, στα 1861 ιδρύεται ο «Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως». Πρώτη έδρα του, το μέγαρο που ανήγειρε για το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων ο τότε Πατριάρχης Κύριλλος Β’. Πρόκειται για το σημερινό ελληνικό προξενείο στο Beyoğlu.
Σύλλογοι σαν αυτόν, έγιναν κέντρα συνεργασίας μεταξύ λογίων και εύπορων ομογενών, με στόχο την προώθηση της παιδείας όχι μόνον μεταξύ των ομογενών, αλλά και στους ευρύτερους πληθυσμούς του οθωμανικού κράτους.
Συνέβαλαν αποφασιστικά στη δημιουργία μιας κοινότητας διανοουμένων ελληνο-ορθόδοξων, μουσουλμάνων, Εβραίων, Αρμενίων, αλλά και Ελλαδιτών και Ευρωπαίων καλλιτεχνών και επιστημόνων.
Ανάμεσα στα μέλη του συλλόγου ήταν και ο Εμμανουήλ Ιωαννίδης, ένας διανοούμενος παθιασμένος με ό,τι είχε να κάνει με την παλιά γραφή. Στις 11 Μαρτίου του 1863, ανακοινώνει πως έχει στην κατοχή του χειρόγραφη περγαμηνή από την Αμισό, στην οποία περιλαμβάνοντο κείμενα ευαγγελικά, διηρημένα σε αναγνώσεις με μουσικά σημεία με κόκκινο χρώμα. Παρότι η ημερομηνία που έφερε ήταν το έτος 1213, ο Ιωαννίδης πίστευε πως ήταν παλιότερο και το τοποθετούσε περί τον 10ο ή 11ο αιώνα.
Το χειρόγραφο αυτό, το έφερε στον Σύλλογο στις 26 Οκτωβρίου 1864 ο ιερομόναχος Ευγένιος Ματζαβίνος, μαζί με ένα Ευαγγέλιο του 12ου αιώνα, ένα χειρόγραφο του 1671 συνταχθέν από τον Καλόγηρο Κύριλλο σε 700 φύλλα και δεμένο με κόκκινο δέρμα, καθώς και ένα άλλο χειρόγραφο του 1671 περί Φράγκων και Λατίνων και για το πώς αποσχίσθηκε η Ρώμη των τεσσάρων Πατριαρχών. Η βιβλιοθήκη του «Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως» λοιπόν, αρχίζει να εμπλουτίζεται με τόμους εξαιρετικά σπάνιων βιβλίων. Μαζί και το πολύτιμο αρχείο του Συλλόγου.
Μια από τις μεγαλύτερες πληγές της Πόλης ήταν οι συχνές πυρκαγιές. Καθημερινό σχεδόν φαινόμενο. Τα ξύλινα οικήματα μαζί με την παντελή έλλειψη οργάνωσης μιας μεγαλούπολης της εποχής, αποτελούσαν πρόσφορο έδαφος για τη φωτιά. Ο Γεώργιος Ζαρίφης στις Αναμνήσεις του μας δίνει γλαφυρότατες περιγραφές. Μια τέτοια φοβερή πυρκαγιά στις 24 Μαΐου του 1870, μαζί με τις εκατοντάδες νεκρούς και την καταστροφή χιλιάδων κτηρίων, έκαψε και τα γραφεία του Συλλόγου όπου φυλάσσονταν τα χειρόγραφα και η βιβλιοθήκη.
Η ενέργεια και ο ενθουσιασμός των Ρωμιών όμως δεν υποχώρησαν σε μεγαλύτερες καταστροφές. Από τις στάχτες ξαναγεννιούνται και δημιουργούν από την αρχή ό,τι έχασαν, ό,τι τους πήραν, ό,τι τους στέρησαν. Τα χρόνια που ακολούθησαν την πυρκαγιά, μέλη του Συλλόγου αλλά και ευεργέτες του εξωτερικού συναγωνίζοντο σε γενναιοδωρία.
Έξι χρόνια μετά την καταστροφή, η βιβλιοθήκη συμπεριλαμβάνει 4.000 τοπογραφημένους τόμους και 45 σπάνια χειρόγραφα. Οι δωρεές συνεχίζουν με εκπληκτικούς ρυθμούς.
Κληρικοί, λαϊκοί, μέλη του Συλλόγου, διανοούμενοι από την Κωνσταντινούπολη, την Ελλάδα, τις ευρωπαϊκές χώρες, πλουτίζουν τη βιβλιοθήκη με τις προσφορές τους. Η ταξινόμηση γίνεται με προχωρημένο για την εποχή σύστημα οργάνωσης μιας βιβλιοθήκης. Στην κατοχή της περιέρχονται αρχεία πρεσβευτών και άλλων προσωπικοτήτων στα γαλλικά, αγγλικά ή γερμανικά.
Το 1925, ήρθε η δεύτερη μεγάλη συμφορά για τη βιβλιοθήκη. Αυτή τη φορά δεν ήταν η φωτιά, αλλά οι τουρκικές αρχές που κατάσχεσαν την κινητή και ακίνητη περιουσία του Συλλόγου. Όλο το πολύτιμο περιεχόμενο της βιβλιοθήκης περιέρχεται στην κυριότητα του τουρκικού δημοσίου. Κάπου 50.000 τόμοι διαμοιράζονται σε τουρκικά ιδρύματα και χάνονται τα ίχνη τους.
Η τύχη του αρχείου εν συνόλω, αγνοείται μέχρι σήμερα. Να όμως που στα 1932, διαφαίνεται μια αχτίδα φωτός. Αυτή τη χρονιά οι τουρκικές αρχές μοιράζουν περιεχόμενα της βιβλιοθήκης σε πολλά ιδρύματα. Η Εταιρεία Ιστορίας της Τουρκίας (Türk Tarih Kurumu) που ίδρυσε ο Ατατούρκ έλαβε το μεγαλύτερο μέρος. Έρευνες ανακάλυψαν πολλά κομμάτια της περιουσίας της βιβλιοθήκης του «Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως», σε διάφορες βιβλιοθήκες. Στη βιβλιοθήκη της Süleymaniye, στην Ankara Genel Kitapliği και αλλού. Πληροφορίες μου, αναφέρουν ότι έχει βρεθεί λεπτομερής κατάλογος των βιβλίων της ιστορικής ρωμαίικης βιβλιοθήκης.
Τα βιβλία, τα γράμματα, οι τέχνες έχουν τη δική τους δύναμη μετάδοσης της γνώσης, της αλήθειας, της απόλαυσης του διαβάσματος. Και όταν είναι στον χώρο τους, στον τόπο όπου συνυπάρχοντας με άλλα βιβλία που συναποτέλεσαν κάποτε έναν θησαυρό γνώσης, παρέχουν καλύτερα τις πολύτιμες υπηρεσίες τους. Τα έργα τέχνης και τα επιστημονικά επιτεύγματα γεννούνται μέσα από τα βιβλία, και σε αυτά επιστρέφουν.
Η ανασυγκρότηση της Βιβλιοθήκης των Ρωμιών του «Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως» και η παράδοσή της στα παιδιά και τα εγγόνια των δημιουργών της είναι θέμα δικαιοσύνης και πολιτισμού.
Η φυλακισμένη Βιβλιοθήκη της Κωνσταντινούπολης πρέπει επιτέλους να απελευθερωθεί.
Πάνος Σκουρολιάκος
(μέλος της ΚΕ του ΣΥΡΙΖΑ και βουλευτής της Περιφέρειας Αττικής)
- Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Αυγή, στις 6/6/2015.
